LANDSRÉTTUR Dómur föstudaginn 17. desember 2021. Mál nr. 250/2020 : Guðjón Skarphéðinsson ( Ragnar Aðalsteinsson lögmaður ) gegn íslenska ríki nu ( Andri Árnason lögmaður) Lykilorð Miskabætur. Skaðabætur. Rannsókn sakamáls. Gæsluvarðhald. Einangrun. Stjórnarskrá. Mannréttindasáttmáli Evrópu. Alþjóðasamningar. Lagaskil. Fyrningarfrestur. Fyrning. Gjafsókn. Aðfinnslur. Útdráttur Með dómi Hæstaréttar árið 1980 var G sakfelldur fyrir manndráp af gáleysi og gert að sæta fangelsi í tíu ár. Árið 2017 var má l G endurupptekið í Hæstarétti og hann í kjölfarið sýknaður af framangreindu broti með dómi Hæstaréttar 2018. G höfðaði mál gegn Í og krafðist miskabóta vegna sakfellingar að ósekju, frelsissviptingar sem hann hefði sætt vegna gæsluvarðhalds og afplánunar, tímabils reynslulausnar auk ólögmætra rannsóknaraðgerða, brota gegn réttindum hans sem sakbornings og opinberra yfirlýsinga um sekt hans á rannsóknartíma. Þá krafðist G skaðabóta vegna fjártjóns sem hann taldi sig hafa orðið fyrir við það að möguleikar ha ns til menntunar og tekjuöflunar ónýttust. Í dómi Landsréttar kom fram að í ákvæðum 246. til 248. gr. laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála og áður ákvæðum 150. til 157. gr. laga nr. 74/1974 um meðferð opinberra mála væri mælt fyrir um hlutlæga bótaskyldu r íkisins að uppfylltum nánar tilgreindum skilyrðum og með því hefði löggjafinn sett reglur sem ætlað væri að tryggja rétt manna til bóta vegna frelsissviptingar og sakfellingar að ósekju samkvæmt ákvæðum 67. gr. stjórnarskrárinnar, 5. mgr. 5. gr. mannréttin dasáttmála Evrópu og 3. gr. samningsviðauka nr. 7 við sáttmálann. Komst Landsréttur að þeirri niðurstöðu að ákvæðum 246. til 248. gr. laga nr. 88/2008 yrði beitt við úrlausn á bótakröfum G sem byggðu beinlínis á sýknudómi Hæstaréttar, sbr. 2. mgr. ákvæðis til bráðabirgða VI í lögunum, enda hefði það atvik sem væri skilyrði bótaskyldu samkvæmt ákvæðunum, sýkna með dómi, átt sér stað eftir að lög nr. 88/2008 tóku gildi. Að því marki sem þættir í bótakröfu G féllu ekki undir 246. gr. laganna yrði almennum reg lum skaðabótaréttar beitt við úrlausn á þeim. Þar sem G hefði með dómi Hæstaréttar verið sýknaður af tveimur ákærum um manndráp sem hann hafði áður verið sakfelldur fyrir með dómi réttarins og verið gert að sæta refsingu vegna sakfellingarinnar voru skilyr ði 4. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008 fyrir hlutlægri bótaábyrgð Í á miska og fjártjóni G vegna sakfellingar hans og frelsissviptingar talin uppfyllt. Var Í jafnframt talinn bera hlutlæga bótaábyrgð 2 gagnvart G samkvæmt 1., sbr. 2. mgr. sama ákvæðis að svo m iklu leyti sem G hefði að öðru leyti orðið fyrir tjóni vegna þeirra rannsóknaraðgerða sem heyrðu undir ákvæðið. Ekki var talið að háttsemi G við rannsókn málsins og meðferð þess fyrir dómi hefði valdið eða stuðlað að þeim aðgerðum sem hann krafðist bóta fy rir eða átt sök á því að hann var sakfelldur með dómi Hæstaréttar árið 1980 þannig að Landsréttur nýtti heimildir 2. og 4. mgr. 246. gr. laganna til að lækka bótakröfur hans vegna eigin sakar. Með vísan til laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra krö furéttinda byggði Landsréttur á því að miskabótakröfur G sem byggðu á almennum reglum skaðabótaréttar hefðu stofnast og orðið gjaldkræfar í síðasta lagi þegar afplánun eða reynslulausn lauk og væru því fallnar niður fyrir fyrningu. Við mat á fjárhæð miskab óta á grundvelli 246. gr. laganna var lagt til grundvallar að tímalengd og aðstæður í einangrunarvist hans hefðu falið í sér vanvirðandi meðferð í skilningi núgildandi 68. gr. stjórnarskrárinnar og 3. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. Að virtum þeim rannsók naraðferðum sem beitt var við rannsókn málsins var einnig litið til þess að með sakfellingardóminum hefði G orðið fyrir alvarlegum réttarspjöllum, sbr. 3. gr. 7. viðauka við mannréttindasáttmálann, auk þess að opinber umræða sem málið hefði hlotið hefði li tað líf hans frá því að hann var rúmlega þrítugur þar til hann hefði verið kominn á áttræðisaldur. G hefði þannig til viðbótar við miska vegna frelsissviptingar þurft að þola umtalsvert miskatjón vegna sakfellingarinnar sjálfrar. Þá var tekið tillit til þe irra rannsóknaraðgerða sem G hefði verið gert að sæta og Í bæri einnig hlutlæga bótaábyrgð á samkvæmt 1., sbr. 2. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008. Var jafnframt að nokkru leyti horft til eldri dómafordæma sem tengdust rannsókn sama máls en einnig seinni tím a þróunar í dómaframkvæmd um fjárhæð miskabóta. Var Í því dæmt til að greiða G miskabætur sem þóttu hæfilega ákvarðaðar 250.000.000 króna en frá þeirri fjárhæð skyldi draga 145.000.000 króna sem Í hafði þegar greitt G á grundvelli laga nr. 128/2019. Þá var Í gert að greiða G skaðabætur vegna fjártjóns sem hann varð fyrir meðan á afplánun hans stóð sem þóttu hæfilega metnar 10.000.000 króna. Dómur Landsréttar Mál þetta dæma landsréttardómararnir Arnfríður Einarsdóttir , Jóhannes Sigurðsson og Oddný Mjöll Arnardóttir . Málsmeðferð og dómkröfur aðila 1 Áfrýjandi skaut málinu til Landsréttar 21. apríl 2020. Áfrýjað er dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 26. mars 2020 í málinu nr. E - 3211/2019. 2 Áfrýjandi krefst þess aðallega að stefnda verði gert að greiða honum 1.305.780.170 krónur með dráttarvöxtum samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 22. janúar 2019 til greiðsludags en til vara að stefnda verði gert að greiða honum lægri fjárhæð að mati dómsins, í báðum tilvikum að frádreginni greiðslu 3 stefnda til áfrýjanda að fjárhæð 145.000.000 króna 29. janúar 2020. Þá krefst hann málskostnaðar í héraði og fyrir Landsrétti eins og málið væri eigi gjafsóknarmál. 3 Stefndi krefst staðfestingar hins áfrýjaða dóms auk málskostnaðar fyrir Landsrétt i. Málsatvik og sönnunarfærsla 4 Með dómi Hæstaréttar 22. febrúar 1980 í máli nr. 214/1978 var áfrýjandi sakfelldur fyrir manndráp af gáleysi, sbr. 218. gr. og 215. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940. Var hann dæmdur fyrir að hafa, ásamt öðrum, orðið Geirfinni Einarssyni að bana aðfaranótt 20. nóvember 1974 í Keflavík. Þá var hann dæmdur fyrir fíkniefnala gabrot. Áfrýjandi var dæmdur í tíu ára óskilorðsbundið fangelsi. Í kjölfar dómsins hóf hann afplánun sem stóð frá 22. febrúar 1980 þar til henni lauk með því að honum var veitt reynslulausn 12. október 1981 sem var skilorðsbundin í fjögur ár. 5 Með úrskurði 24. febrúar 2017 í máli nr. 8/2014 féllst endurupptökunefnd á að uppfyllt væru skilyrði þágildandi a - , c - og d - liðar 1. mgr. 211. gr. laga nr. 88/2008 um meðferð sakamála til þess að málið yrði tekið á ný til meðferðar og dómsuppsögu í Hæstarétti á grundv elli 1. mgr. 215. gr. sömu laga að því er varðaði aðild áfrýjanda að atlögu að Geirfinni Einarssyni 20. nóvember 1974. Atvikum máls áfrýjanda er ítarlega lýst á blaðsíðum 2 til 617 í úrskurði endurupptökunefndar sem liggur fyrir í málinu. Sú atvikalýsing e r óumdeild þótt aðila greini á um réttmæti og grundvöll ályktana sem nefndin hefur dregið í forsendum fyrir úrskurðinum. 6 Áfrýjandi var yfirheyrður sem vitni vegna hvarfs Geirfinns Einarssonar 14. maí 1976. Hann var þá spurður um tengsl sín við Sævar Marinó Ciesielski, sem var þá sakborningur í málinu, auk þess sem hann var inntur eftir því hvort hann hefði verið staddur á Vatnsstíg í nóvember 1974 og hvort hann hefði komið upp í sendiferðabifreið á þeim tíma, sem hann kannaðist ekki við. Upphaf þessa máls er svo að rekja til þess að áfrýjandi var handtekinn og færður í Síðumúlafangelsið 12. nóvember 1976 vegna gruns um aðild að hvarfi Geirfinns. Á þeim tíma höfðu aðrir sakborningar sem lögregla rannsakaði í tengslum við hvarf Geirfinns, þau Sævar Marinó, Er la Bolladóttir og Kristján Viðar Júlíusson, þegar borið um aðild áfrýjanda að málinu. Þrjár skýrslur voru teknar af áfrýjanda þann dag. Í fyrstu yfirheyrslunni, sem fór fram í Síðumúlafangelsinu, bar hann um að þekkja Sævar Marinó og Erlu en ekki Kristján Viðar og kvaðst ekkert vita um hvarf Geirfinns eða nokkuð í því sambandi umfram það sem hann hefði lesið í dagblöðum. Kvað hann framburð um aðild hans að málinu vera lygar. Benti hann jafnframt á að það hefði gerst áður við rannsókn málsins að rangar sakir hefðu verið bornar á menn. Í annarri yfirheyrslu sem fór fram síðar sama dag á skrifstofu rannsóknarlögreglunnar ítrekaði áfrýjandi sakleysi sitt og áréttaði það sem hann hafði sagt í yfirheyrslu fyrr um daginn auk þess sem hann greindi frekar frá samskip tum sínum við Sævar Marinó. Kvaðst áfrýjandi ekki geta fundið nokkra ástæðu fyrir því að Sævar Marinó, Erla og Kristján Viðar bendluðu hann við málið og ítrekaði að þau færu með lygi. 4 7 Áfrýjandi gaf svo skýrslu í þriðja sinn þennan dag þegar hann var færður fyrir sakadóm skömmu fyrir miðnætti. Þar ítrekaði hann enn fyrri framburð sinn og greindi ítarlegar frá fyrri samskiptum sínum við Sævar Marinó. Var hann færður inn á klefa sinn klukkan 1.30 aðfaranótt 13. nóvember en færður aftur fyrir dóminn klukkan 2.0 0 og var þá úrskurðaður í 20 daga gæsluvarðhald. Í úrskurðinum kom fram að verulegs ósamræmis gætti í framburði Erlu, Kristjáns Viðars og Sævars Marinó um ætlaðan þátt áfrýjanda í hvarfi Geirfinns og að framburður þeirra um önnur atriði málsins hefði verið tortryggilegur og á reiki. Hins vegar væru sakargiftirnar á hendur áfrýjanda mjög alvarlegar og samband hans við Sævar Marinó þess eðlis að það gæfi tilefni til ítarlegrar rannsóknar. 8 Áfrýjandi neitaði áfram allri aðild að hvarfi Geirfinns og að hafa fari ð í ferð til Keflavíkur í fjölmörgum yfirheyrslum á tímabilinu 13. til 26. nóvember 1976 en greindi nánar frá fyrri samskiptum sínum við Sævar Marinó og Erlu. Í úrskurði endurupptökunefndar eru raktar færslur áfrýjanda í dagbók sem hann hélt meðan hann sat í gæsluvarðhaldi. Í fjölmörgum dagbókarfærslum sem áfrýjandi ritaði á framangreindu tímabili kemur fram að hann muni ekkert um þá atburði sem hann var sakaður um og að hann efist mjög um andlega heilsu sína. Í ódagsettri samantekt áfrýjanda um samskipti h ans við Sævar Marinó sem talin er rituð 24. nóvember 1976 kemur fram að hann muni lítið eftir þeim atvikum sem aðrir sakborningar höfðu borið um í tengslum við hvarf Geirfinns. 9 Í samantektarskýrslu sem rituð var af rannsakanda 25. nóvember 1976 kemur fram að áfrýjandi hafi þann dag talað að fyrra bragði um ferð til Keflavíkur 19. nóvember 1974. Honum hafi þótt skrýtið að muna ekki eftir henni en þó sæi hann stundum myndir fyrir hugskotssjónum sínum sem hann ætti erfitt með að átta sig á. Hefði hann spurt hv ort ekki væri rétt að honum yrði ekið til Keflavíkur ef verða mætti að eitthvað rifjaðist upp fyrir honum. Var jafnframt bókað í skýrsluna að áfrýjandi hefði verið í mjög viðkvæmu sálarástandi þegar talað hefði verið við hann. 10 Í skýrslu 28. nóvember 1976, sem rituð var eftir að farið hafði verið með áfrýjanda í ökuferð til Keflavíkur, kemur fram að í ökuferðinni hafi áfrýjandi borið um ferð til Keflavíkur ásamt fleirum en að hann myndi ekki hverjir hefðu verið farþegar í bifreiðinni. Sævar Marinó gæti hafa verið þar og ekki væri útilokað að Erla hefði verið þar líka en Kristján Viðar þekkti hann ekki persónulega og þess vegna gæti áfrýjandi ekki fullyrt um það hvort hann hefði verið með í för. Kvaðst áfrýjandi ekki hafa verið við Hafnarbúðina og minntist þes s ekki að hafa lent í slagsmálum í Keflavík við fullorðinn mann. Lýsti áfrýjandi því að fólk hefði stigið úr bifreiðinni á tilteknum stað, sem bókað er í skýrslunni að hafi verið í um 200 metra fjarlægð frá Dráttarbrautinni, og áfrýjandi setið eftir í um t íu mínútur. Svo hefði hann ekið inn í bæinn aftur og beðið á einhverjum stað í um hálftíma. Áfrýjandi kvaðst ekki muna hvar farþegarnir hafi stigið úr bifreiðinni þegar komið hafi verið aftur til Reykjavíkur. 5 11 Áfrýjandi var yfirheyrður á ný 29. nóvember 197 6 í því skyni að rifja upp ökuferð dagsins áður. Þar ítrekaði áfrýjandi frásögn sína af ferð til Keflavíkur og að með í för hefðu verið þrír farþegar. Einn af þeim hefði verið Sævar Marinó og hinir tveir gætu hafa verið Erla og Kristján Viðar. Kvaðst hann ekki hafa kannast við sig þegar honum hafi verið ekið að Hafnarbúðinni daginn áður en þó gæti verið að hann hefði stöðvað við götuhorn ekki langt frá Hafnarbúðinni og einn maður farið út úr bifreiðinni. Eftir það hefði verið ekið áleiðis úr Keflavík og hon um sagt að stöðva við hús sem hann hefði bent á í ökuferðinni deginum áður og fyndist honum sem allir hefðu þá farið út úr bifreiðinni nema hann. Kvaðst hann ekki geta rifjað upp það sem hafi gerst næst þar sem hann myndi það ekki en að hann minnti þó að þ og Sævar Marinó hafi komið aftur að bifreiðinni og þurft að fara á annan stað í Keflavík þar sem hann hafi farið inn að hringja. Kvaðst áfrýjandi hvorki hafa hugmynd um hvert Sævar Marinó hefði hringt né hvers vegna. Áfrýja ndi kvaðst ekki geta rifjað upp það sem hafi gerst eftir þetta í Keflavík en þó fyndist honum sem ekið hafi verið eitthvað meira um Keflavík og einhver vitleysa hafi verið komin í málið. Þá kvaðst hann halda að hann og Sævar Marinó hefðu bara verið tveir í bifreiðinni á leið til Reykjavíkur og minnti að þeir hefðu verið staddir fyrir ofan Hafnarfjörð þegar Sævar Marinó hafi slegið kumpánlega í öxl hans og sagt eitthvað á þá leið að hann væri orðinn samsekur um morð. 12 Hinn 30. nóvember 1976 fór fram sakbendin g þar sem Kristján Viðar kvaðst þekkja áður greint frá í skýrslum hjá lögreglu að hefði verið viðstaddur þegar Geirfinni hafi verið ráðinn bani. Kristján Viðar hafði þó áður , í skýrslutöku 15. maí sama ár, borið um að maður sem hann hefði séð í yfirheyrsluherbergi degi áður og honum verið tjáð að væri áfrýjandi, væri sá sem hann hefði séð á Vatnsstíg og síðar í Dráttarbraut Keflavíkur og honum hafi fundist útlendingslegur í ú tliti. 13 Síðar sama dag voru Kristján Viðar og áfrýjandi teknir til samprófunar. Samkvæmt skýrslu um hana minntist áfrýjandi þess ekki að hafa verið í Dráttarbrautinni í Keflavík með Kristjáni Viðari. 14 Í yfirheyrslu í sakadómi Reykjavíkur sama dag bar áfrýjan di um ferð til Keflavíkur ásamt Sævari Marinó, Erlu og fjórða manni. Hann hafi séð Kristján Viðar við samprófun þennan dag en ekki þekkt hann sem fjórða manninn í bifreiðinni, en það væri þó mögulegt að það hefði verið hann þótt áfrýjandi hefði ekki þekkt hann aftur. Kvaðst áfrýjandi ekki minnast þess að hafa farið út úr bifreiðinni en það gæti þó samt verið. Þá gæti verið að hann hefði verið staddur nærri Dráttarbrautinni þegar til átaka kom, án þess að sjá þau, enda hefði verið myrkur og hann mjög nærsýnn og sæi því illa frá sér. Áfrýjandi kvaðst ekki muna eftir að hafa séð lík og ekki heldur eftir að hafa tekið þátt í átökum. Þá kvað áfrýjandi Sævar Marinó hafa talað um það á bakaleiðinni að hann væri samsekur um morð og þá hafi hann orðið hræddur. Sævar Marinó hafi spurt hvort hann hefði ekki séð þegar þeir drápu manninn. Haft var eftir 6 áfrýjanda að nú væri að rifjast upp fyrir honum að það gæti verið að ekið hafi verið beint heim til hans og Sævar Marinó fengið lánaða hjá honum skóflu. Kvaðst áfrýjandi e kki viss um þetta en sagðist viss um að hafa ekki tekið þátt í að grafa lík. 15 Áfrýjandi gaf skýrslu í sakadómi Reykjavíkur 2. desember 1976. Bar hann þar á ný um að hafa farið til Keflavíkur ásamt fleirum en kvaðst ekki minnast þess að hafa tekið þátt í átö kum eða verið sjónarvottur að þeim. Hann kvaðst hins vegar muna að þegar ekið hefði verið frá Keflavík hefði hann haft það á tilfinningunni að þar hefði eitthvað hræðilegt gerst sem ekki hafi átt að gerast. Þá kvað hann Sævar Marinó hafa sagt við sig á lei séð. Þá kvaðst hann ekki vita til þess að hafa búið yfir vitneskju um að lík hefði verið dysjað eftir þessa ferð en mundi að skófla sem hafði staðið við heimili hans hefði ekki verið þar daginn eftir og vildi ekki útiloka að Sævar Marinó hefði notað hana. Þennan dag var kveðinn upp úrskurður þar sem gæsluvarðhald yfir áfrýjanda var framlengt. 16 Í dagbók fangelsis ins við Síðumúla var bókað 5. desember 1976 að áfrýjandi hefði verið tekinn til viðtals. Yfirheyrsluskýrsla liggur ekki fyrir en samkvæmt handrituðum punktum dagsettum sama dag var rætt við áfrýjanda um geðheilsu hans og hugsanlegt ósakhæfi. 17 Við yfirheyrsl u 8. desember 1976, sem stóð yfir frá klukkan 22.30 til 4.10, játaði áfrýjandi að hafa átt þátt í atlögu að Geirfinni. Lýsti hann ferð til Keflavíkur ásamt Sævari Marinó, Erlu og manni sem hann kannaðist ekki við. Greindi hann frá því að farþegi úr aftursæ tinu hefði farið út úr bifreiðinni til að hringja þegar bifreiðin var stöðvuð nokkuð frá Hafnarbúðinni. Maður, sem honum hafi síðar orðið ljóst að væri Geirfinnur, hefði sest inn í bifreiðina og Sævar Marinó rætt við hann á meðan áfrýjandi hefði ekið um. B ifreiðin hefði svo verið stöðvuð í Dráttarbrautinni en áfrýjandi kvaðst ekki muna hvers vegna. Karlmennirnir hefðu allir stigið út og þeir þrír lent í átökum við Geirfinn sem leiddu til dauða hans. Lýsti áfrýjandi aðild sinni þannig að hann hefði tekið í h andlegg Geirfinns til að varna því að hann færi í burtu en mundi ekki eftir að hafa slegið hann með barefli eða hnefum. Þá mundi hann heldur ekki eftir því að hafa sparkað í Geirfinn en rámaði í að hafa tekið hann hálstaki. Áfrýjanda hafi orðið svo um það sem gerðist að hann gæti hvorki sagt til um hlut annarra að átökunum né hvað hefði leitt til dauða Geirfinns. Þá kvaðst hann ekki muna eftir áverkum á Geirfinni, hvort barefli hefði verið notað eða eftir því þegar lík hans hefði verið sett í bifreiðina. Ha nn hefði ekki þorað að líta aftur í bifreiðina á leiðinni til Reykjavíkur en um það væri ekki efast að lík hefði verið í bifreiðinni. Þá kvaðst hann ekki muna hvað hefði verið gert við líkið eða að hafa tekið þátt í að taka líkið úr bifreiðinni en minnti a ð hann hefði ekið heim til sín og skilið við farþegana þar. Minnti hann jafnframt að Sævar Marinó hefði fengið lánaðar skóflur hjá honum en hann væri ekki viss um það. Í lok skýrslunnar var bókað eftir honum að fjórði maðurinn í bifreiðinni myndi hafa veri ð Kristján Viðar. Við samprófun hefði Kristján Viðar sagst 7 hafa verið í Dráttarbrautinni umrætt sinn og áfrýjandi gæti ekki dregið það í efa enda þótt hann kæmi honum ekki fyrir sig. Á þessum tíma hafði áfrýjandi verið samfleytt í 26 daga í einangrun í Síð umúlafangelsi. 18 Í frásögn sem áfrýjandi ritaði að beiðni rannsóknarlögreglumanns 14. desember sama ár skýrði hann framburð sinn frá 8. sama mánaðar frekar. Þar kom fram að hann hefði verið beðinn um að gefa nánari mynd af dauða Geirfinns. Hann viðurkenndi a ð vera samsekur Kristjáni Viðari og Sævari Marinó um dauða Geirfinns en að hann gæti ekki lýst aðkomu sinni frekar en hann hefði þegar gert í skýrslu. Fram kom að áfrýjandi treysti sér ekki til að rekja nánar hvað gerðist eftir að Geirfinnur hefði komið in n í bifreiðina við Hafnarbúðina, hann myndi ekki hvar í bifreiðinni Geirfinnur hefði setið og treysti sér ekki til að rekja þær viðræður sem hefðu átt sér stað í bifreiðinni. Þá myndi hann ekki hvort átök hefðu hafist inni í bifreiðinni. Þegar komið hafi v erið út úr bifreiðinni hafi atburðarásin orðið mjög hröð og hann gæti ekkert borið um hana og ekki heldur sagt til um sinn þátt í málinu. Hann vissi það eitt að ekki hefði sést á honum, hvorki á fötum, höndum né andliti en það mætti vel vera að hann hefði veitt Geirfinni höfuðhögg með barefli þótt um það gæti hann ekki sagt. Þá kvaðst hann ekki muna hvernig ferðinni hefði lokið í Reykjavík. Jafnframt myndi hann ekki eftir því að hafa tekið þátt í að bera lík en væri þó viss um að líkið hefði verið flutt til Reykjavíkur. 19 Frá þessum tíma bar áfrýjandi með svipuðum hætti um aðild sína að atlögu að Geirfinni. Áfrýjandi dró framburð sinn ekki til baka meðan málið var til rannsóknar hjá lögreglu og fyrir dómstólum. 20 Í ódagsettri lokaskýrslu rannsóknarnefndar Reykja víkur um dráp Geirfinns var þess sérstaklega getið að ekki væri unnt að líta svo á að áfrýjandi hefði lagt fram endanlega játningu. Fram kemur að hann hefði vikum saman vikið sér undan að láta yfirheyra sig formlega og einkum borið fyrir sig eyður í minni sínu. 21 Í samantekt í skýrslu starfshóps innanríkisráðherra 21. mars 2013 kemur fram að á tímabilinu frá 12. nóvember 1976 til 29. desember 1977 hefði verið rætt við áfrýjanda, teknar af honum formlegar skýrslur eða hann yfirheyrður án þess að skrifuð væri f ormleg skýrsla að minnsta kosti 75 sinnum meðan hann var vistaður í gæsluvarðhaldi í Síðumúlafangelsinu. Viðtölin og yfirheyrslurnar hefðu farið fram í yfirheyrsluherbergi fangelsisins eða í klefa hans, hjá sakadómi Reykjavíkur og hjá lögreglunni. Hann hef ði fimm sinnum verið tekinn til samprófunar á þessu tímabili auk þess sem farið hefði verið með hann í níu ferðir út úr fangelsinu. Samanlögð skráð tímalengd viðtala og yfirheyrslna á þessum tíma sé rúmlega 160 klukkustundir en því til viðbótar hafi verið um að ræða viðtöl og yfirheyrslur þar sem tímalengd var ekki skráð. 22 Eins og áður greinir var áfrýjandi handtekinn og færður í Síðumúlafangelsið 12. nóvember 1976. Sætti hann gæsluvarðhaldi frá 13. sama mánaðar og þar til dómur féll í Hæstarétti 22. febrúar 1980 eða samtals í 1196 daga. Hann sætti einangrun í 8 gæsluvarðhaldi í Síðumúlafangelsi frá 13. nóvember 1976 til 29. desember 1977 er hann var fluttur að Kvíabryggju. Frá handtökunni 12. nóvember 1976 sætti hann því einangrunarvist í 412 daga. 23 Með erindi til endurupptökunefndar 26. júní 2014 fór lögmaður áfrýjanda fram á að mál Hæstaréttar nr. 214/1978 yrði endurupptekið. Eins og áður greinir komst endurupptökunefnd að þeirri niðurstöðu að málið skyldi tekið á ný til meðferðar og dómsuppsögu í Hæstarétti a ð því er varðaði aðild áfrýjanda að atlögu að Geirfinni. 24 Í kjölfar úrskurðar endurupptökunefndar var mál áfrýjanda endurupptekið í Hæstarétti. Við meðferð málsins fyrir réttinum krafðist ákæruvaldið þess að áfrýjandi yrði sýknaður af þeim sakargiftum sem e nduruppteknar voru í málinu og hann hafði verið sakfelldur fyrir með dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978. Til stuðnings sýknukröfu sinni vísaði ákæruvaldið til niðurstöðu endurupptökunefndar í máli áfrýjanda. Byggði ákæruvaldið á því að verulegar líkur he fðu verið leiddar að því að sönnunarmat í málinu hefði ekki verið í samræmi við meginreglu sakamálaréttarfars, sbr. 108. gr. laga nr. 74/1974 um meðferð opinberra mála, um að fram hefði verið komin sönnun um sekt dómfelldu sem ekki yrði vefengd með skynsam legum rökum. 25 Með dómi Hæstaréttar 27. september 2018 í máli nr. 521/2017 var komist að þeirri niðurstöðu að skilyrðum þágildandi a - liðar 211. gr. laga nr. 88/2008 hefði verið fullnægt fyrir endurupptöku málsins að hluta en ekki var tekin afstaða til þess hvort uppfyllt hefðu verið skilyrði annarra stafliða ákvæðisins. Þá var krafa ákæruvaldsins tekin til greina og áfrýjandi sýknaður af I. kafla ákæru 16. mars 1977 um brot gegn 211. gr. almennra hegningarlaga en með dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 hafð i háttsemin verið heimfærð undir 218. gr. og 215. gr. sömu laga. 26 Hinn 12. desember 2019 tóku gildi lög nr. 128/2019 um heimild til að greiða bætur vegna dóms Hæstaréttar í máli nr. 521/2017. Á grundvelli þeirra laga voru áfrýjanda greiddar bætur að fjárhæ ð 145.000.000 króna auk 7.250.000 króna vegna lögmannsþóknunar. Áfrýjandi kveður greiðsluna hafa verið innta af hendi 29. janúar 2020. Stefndi byggir á hinn bóginn á því að greiðslan hafi farið fram 23. sama mánaðar en hefur ekki lagt fram nein gögn því ti l stuðnings. Verður stefndi að bera hallann af því að hafa ekki lagt fram staðfestingu á greiðslunni og verður því miðað við að hún hafi verið innt af hendi 29. janúar 2020. 27 Með hinum áfrýjaða dómi var stefndi sýknaður af öllum kröfum áfrýjanda. Málsástæð ur aðila Málsástæður áfrýjanda 28 Áfrýjandi krefst annars vegar miskabóta að fjárhæð 1.215.240.310 krónur vegna frelsissviptingar, rangrar sakfellingar og annarrar áþjánar af völdum stefnda á tímabilinu frá árinu 1976 til 2018 og hins vegar skaðabóta að fjárhæð 90.539.860 króna vegna þess fjártjóns sem hann hafi orðið fyrir við það að möguleikar hans til 9 menntunar og tekjuöflunar ónýttust. Áfrýjandi byggir á því að frá bótakröfu hans eigi að draga greiðslu ríkisins 29. janúar 2020 að fjárhæð 145.000.000 króna. 29 Þá krefst áfrýjandi dráttarvax ta af höfuðstól kröfu sinnar samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 frá 22. janúar 2019 en þann dag hafi verið liðinn einn mánuður frá því að kröfubréf áfrýjanda var dagsett og sent stefnda. Í kröfubréfinu hafi áfrýjandi rökstutt fjárhæð bótakrafna sinna ítarlega og hafi stefnda ekkert verið að vanbúnaði til að taka afstöðu til krafnanna á þeim tíma. 30 Miskabótakröfu sína setur áfrýjandi fram í 20 liðum, það er stafliðum a til t. Annars vegar er um að ræða kröfu um miskabætur vegna ólögmætrar frelsissvipti ngar hans í fimm ár og hins vegar vegna annarra brota gegn honum. Atvikin eru nánar tiltekin með eftirfarandi hætti í stefnu og kveðst áfrýjandi samkvæmt því eiga rétt til bóta vegna: a) Ólöglegrar handtöku b) Ólöglegs gæsluvarðhalds c) Rangra dóma saka dóms Reykjavíkur og Hæstaréttar d) Ólöglegrar afplánunar e) Ólöglegs skilorðs í fjögur ár f) Ólöglegrar leitar g) Ólöglegrar haldlagningar á munum h) Ólöglegrar símahlustunar i) Ólöglegrar læknisskoðunar j) Andlegrar og líkamlegrar raunar áfrýjanda á frels issviptingartímanum og í framhaldi af honum k) Óforsvaranlegra húsakynna, þar sem áfrýjandi hafi sætt ómannúðlegri og vanvirðandi meðferð l) Brota á rétti áfrýjanda til réttlátrar málsmeðferðar m) Opinberrar yfirlýsingar stefnda um sekt áfrýjanda á rannsóknartíma n) Brots stefnda gegn mannlegri reisn áfrýjanda meðal annars með notkun hugbreytandi lyfja o) Afleiðinga frelsissviptingarinnar og meðferðarinnar í heild á andlega og líkamlega heilsu áfrýjanda p) Brennimerkingar um sekt áfrýjanda allt frá handtöku 1976 og síðan frá sakfellingu 1980 til sýknudóms 2018 q) Óbókaðra lögregluyfirheyrslna, samprófana og vettvangsferða r) Skýrslugjafar áfrýjanda þar sem ekki var gætt lagafyrirmæla um framkvæmdina auk þess sem leiðandi spurningar hafi verið lagðar fyrir hann s) Of langs tíma við rannsókn málsins hjá lögreglu og fyrir dómi andstætt lagafyrirmælum og án þess að áfrýjandi verði sakaður um dráttinn t) Óhlutlægni ákæruvaldsins sem tók beinan þátt í rannsókn málsins Miskabætur vegna frelsissviptingar 10 31 Áfrýjandi byggir á því að hann hafi sætt frelsissviptingu í 1792 daga frá 12. nóvember 1976 þegar hann var handtekinn og færður til yfirheyrslu í Síðumúlafangelsi. Hann hafi sætt gæsluvarðhaldi í samtals 1202 daga vegna rannsóknar á hvarfi Geirfinns og þar af hafi hann setið í einangrunarvist í samtals 412 daga (liðir a og b í stefnu). Í kjölfar sakfellingardóms Hæstaréttar 22. febrúar 1980 í máli nr. 214/1978 hafi hann svo hafið afplánun sem hafi staðið yfir í 590 daga (liður d í stefnu) þar til honum var veitt reynslulausn 12. október 1981 sem hafi staðið yfir í fjögur ár (liður e í stefnu). Á því er byggt að stefndi beri hlutlæga bótaábyrgð vegna framangreinds, sbr. 246. gr. laga nr. 88/2008. 32 Áfrýjandi byggir einnig á því að í dómum sínum 3. mars 1983 í m álum nr. 124, 125, 126 og 127/1980 hafi Hæstiréttur fjallað um aðstæður í Síðumúlafangelsi á þeim tíma sem áfrýjandi sat þar í gæsluvarðhaldi. Þar lýsi Hæstiréttur því að aðstæður í fangelsinu hafi verið óforsvaranlegar til 90 til 105 daga vistunar. Í dómu num sé því einnig lýst að vistun bótakrefjenda í málunum hafi verið óvenju langvinn og vistunin sögð fáheyrð andleg og líkamleg raun. Áfrýjandi hafi sætt fjórum sinnum lengri vistun í einangrun í Síðumúlafangelsi og setið næstum tólf sinnum lengur í gæsluv arðhaldi. Vistun hans hafi því verið mun langvinnari og andleg og líkamleg raun hans margföld. Leggja verði þessa ályktun Hæstaréttar til grundvallar dómi í máli um bótakröfu áfrýjanda. 33 Um andleg og líkamleg áhrif einangrunarfangelsis hafi verið fjallað f ræðilega og sé einangrunarfangelsi í 15 daga eða lengur talið hafa neikvæð áhrif á andlega og líkamlega heilsu gæsluvarðhaldsfanga. Megi út frá því ætla áhrif einangrunar á heilsu áfrýjanda. Honum hafi verið haldið í einangrun í 412 daga eða 27 sinnum leng ur en sem nemur viðteknum hámarkstíma. Þá sýni rannsóknir að langtímaáhrif afplánunar á fanga sem síðar reynast saklausir vari mun lengur en sem nemur frelsissviptingunni og jafnvel allt til æviloka. 34 Áfrýjandi byggir á því að meðal siðaðra þjóða sé óþekkt að láta sakborning sæta jafn löngu gæsluvarðhaldi og einangrun og áfrýjanda hafi verið gert og sé það óforsvaranlegt. Eftir því sem hafi liðið á einangrunarvist hans og rannsakendur í málinu þrengt meira að honum hafi minnisvafaheilkenni tekið að sækja að honum og hann farið að trúa frásögnum lögreglu um atburði að hluta til. Ætlaðar játningar hans í málinu hafi því reynst falskar. Það sé viðurkennd grundvallarregla í opinberu sakamálaréttarfari að ekki skuli byggja sakfellingu á játningum sem aflað sé með ólögmætum hætti. Sönnunarbyrðin um að lögmæltra reglna hafi verið gætt hvíli á hinu opinbera sem beri fyrir sig játninguna. 35 Á tímabili gæsluvarðhalds og einangrunar hafi ríkt algjör óvissa í lífi áfrýjanda um hversu lengi honum yrði haldið í gæsluvarðhald i og hvort hann yrði sýknaður eða dæmdur sekur. Þá hafi hann verið saklaus í afplánun í 590 daga auk þess sem hann hafi búið við reynslulausn í fjögur ár að afplánun lokinni. 11 36 Við mat á fjárhæð bóta vegna frelsissviptingar áfrýjanda byggir hann á því að sa mkvæmt fordæmisgefandi dómum Hæstaréttar skipti það sérstaklega máli við ákvörðun miskabóta að sakborningi sé haldið í einangrun á gæsluvarðhaldstíma og enn fremur hversu lengi bótaskyldar aðgerðir lögreglu og dómstóla hafi staðið. Þá hafi aðstæður í gæslu varðhaldsvist einkum áhrif á bótafjárhæð ef þær fela í sér vanvirðandi meðferð eins og eigi við í máli áfrýjanda auk þess sem umfang aðgerða lögreglu skipti máli og hvort þær valdi andlegum þjáningum. 37 Áfrýjandi byggir fjárhæð bótakröfu sinnar vegna frelsi ssviptingar á þeim bótum sem dæmdar voru í dómum Hæstaréttar 3. mars 1983 í málum nr. 124, 125, 126 og 127/1980 enda varði þeir miskabætur fyrir gæsluvarðhald að ósekju í Síðumúlafangelsi á sama tíma og áfrýjandi sat þar inni vegna sama sakarefnis. Fjárhæð dæmdra bóta í máli nr. 124/1980 fyrir hvern dag í varðhaldi, framreiknuð til desember 2018, hafi numið 542.518 krónum. Í samræmi við það sé krafa áfrýjanda vegna frelsissviptingar í 1792 daga samkvæmt þessum kröfulið 972.192.250 krónur. 38 Ekki sé til að dre ifa öðrum dómum Hæstaréttar í málum sem séu sambærileg máli áfrýjanda. Nýleg dómafordæmi Hæstaréttar og Landsréttar taki einkum til skammvinnari gæsluvarðhaldsvistar að ósekju og séu að því leyti ósambærileg máli áfrýjanda enda komi hin alvarlegu áhrif ein angrunar í gæsluvarðhaldi í flestum tilvikum ekki fram fyrr en eftir lengri tíma en 15 daga. Því lengur sem frelsissvipting vari því meiri verði miskinn og þar með bætur hærri fyrir hvern dag. Þá beri að hafa í huga að áfrýjandi hafi verið vistaður við aðr ar aðstæður í einangrun í Síðumúlafangelsi en bótakrefjendur á síðari árum. 39 Byggt er á því að áraun manns, sem er ranglega frelsissviptur, sé meiri eftir því sem frelsissviptingin varir lengur og að ekki sé heimilt að líta svo á að stefndi eigi rétt á mag nafslætti frá áfrýjanda þannig að miskabætur fyrir hvern dag lækki því lengur sem frelsissviptingin stóð. Rök hnígi í öfuga átt. Því miði dómkröfur áfrýjanda við meðaltalsmiskabætur fyrir hvern dag enda þótt ætla verði að miski áfrýjanda hafi orðið þungbær ari með hverjum degi frelsissviptingar. Miskabætur vegna annarra brota gegn áfrýjanda 40 Áfrýjandi byggir á því að réttur hans til bóta úr hendi stefnda takmarkist ekki við bætur vegna frelsissviptingar hans. Í 246. gr. laga nr. 88/2008 sé jafnframt mælt fyr ir um að dæma skuli bætur vegna aðgerða samkvæmt IX. til XIV. kafla laganna, sbr. einnig sambærilegt ákvæði í áður gildandi 151. gr. laga nr. 74/1974. Samkvæmt því beri stefndi hlutlæga bótaábyrgð vegna ólögmætra aðgerða gegn áfrýjanda sem falla undir ákvæ ðið, það er vegna handtöku, leitar, haldlagningar muna, símhlustunar og læknisskoðunar (liðir a, f, g, h og i í stefnu). Ekki hafi verið fyrir hendi rökstuddur grunur um refsivert athæfi þegar áfrýjandi var handtekinn heldur hafi rannsókn beinst að því hvo rt hann þekkti Sævar Marinó. Því hafi leit sem gerð var hjá honum við handtöku sem og haldlagning muna verið andstæðar lögum. Jafnframt hafi gagnaöflun um símtöl áfrýjanda á rannsóknartímanum verið andstæð lagaákvæðum um friðhelgi 12 einkalífs hans og geðrann sókn sem honum hafi verið gert að sæta í gæsluvarðhaldi verið tilefnislaus. 41 Áfrýjandi krefst jafnframt bóta vegna sakfellingar hans að ósekju með dómum sakadóms Reykjavíkur og Hæstaréttar (liður c í stefnu). 42 Þá byggir áfrýjandi á því að hin hlutlæga ábyrgð stefnda nái einnig til greiðslu miskabóta vegna þeirrar háttsemi sem talin er í liðum j til t í stefnu, sem ekki verði aðskildir frá frelsissviptingunni. 43 Áfrýjandi byggir á því að við rannsókn málsins hafi verið brotið með margvíslegum hætti á réttindum sem honum sem sakborningi hafi verið tryggð í lögum á þeim tíma sem um ræðir, meðal annars þannig að hann hafi ekki notið lögbundinnar réttargæslu á rannsóknarstigi. Þá hafi verið brotið gegn mannlegri reisn áfrýjanda sem hafi notið stjórnskipulegrar vernd ar, meðal annars með pyndingum, ómannúðlegri og vanvirðandi meðferð í gæsluvarðhaldi, svo og með lyfjagjöf. 44 Stefndi hafi brotið gegn meginreglunni um að áfrýjandi skyldi teljast saklaus uns sekt væri sönnuð. Um það vísi áfrýjandi sérstaklega til opinberra yfirlýsinga stefnda um sekt áfrýjanda á rannsóknartíma. Þar sé annars vegar um að ræða yfirlýsingar á blaðamannafundi hjá sakadómi Reykjavíkur 2. febrúar 1977 um sekt hans áður en ákæra hafi verið gefin út í málinu og hins vegar yfirlýsingu þáverandi dóms málaráðherra í kjölfarið þar sem tekið hafi verið undir þær yfirlýsingar og því lýst að martröð væri létt af þjóðinni. Stefndi beri jafnframt að mestu eða öllu leyti ábyrgð á þeirri neikvæðu umræðu sem fram fór um áfrýjanda í fjölmiðlum frá handtöku hans t il sakfellingar með dómi árið 1980 og enn frekar á áhrifum af röngum sakfellingardómum allt til ársins 2018 þegar áfrýjandi var sýknaður með dómi Hæstaréttar. Brennimerkingin sem í þessu hafi falist hafi varað í um það bil 42 ár. 45 Jafnframt hafi ákæruvaldi ð tekið beinan þátt í rannsókn málsins þegar það var til rannsóknar hjá lögreglu og því hafi skort hlutlægni við útgáfu ákæru og flutning málsins fyrir dómstólum. Auk þess hafi málsmeðferðartími hjá lögreglu verið óhóflega langur og andstæður lagafyrirmælu m en frá því að áfrýjandi var handtekinn og þar til lokadómur gekk í málinu í febrúar 1980 hafi liðið 40 mánuðir. 46 Á því er byggt af hálfu áfrýjanda að þau atvik sem rakin eru í liðum j til t í stefnu skuli hafa áhrif til hækkunar á fjárhæð miskabóta til h ans úr hendi stefnda. Við ákvörðun bóta beri að hafa í huga að brotin hafi verið mikilvæg réttindi áfrýjanda sem njóti verndar stjórnarskrárinnar, meðal annars 68. gr. um bann við pyndingum, 1. mgr. 70. gr. um réttláta málsmeðferð, 2. mgr. 70. gr. um að hv er maður skuli talinn saklaus uns sekt hans sé sönnuð og 2. mgr. 71. gr. um bann við líkamsrannsókn eða leit á manni, leit í húsakynnum hans eða munum nema samkvæmt dómi. Þá sé í 5. mgr. 67. gr. stjórnarskrárinnar mælt fyrir um rétt til skaðabóta hafi maðu r verið sviptur frelsi að ósekju. 13 47 Verði ekki fallist á að þessir þættir falli undir hina hlutlægu bótaábyrgð samkvæmt ákvæðum laga nr. 88/2008 byggir áfrýjandi á sakarreglunni og reglunni um húsbóndaábyrgð ríkisins á ólögmætum, saknæmum og bótaskyldum verk um lögreglu, ákæruvalds og dómstóla. Á þeim tíma sem rannsókn máls áfrýjanda fór fram hafi lagareglur um réttarstöðu sakbornings verið afar skýrar, ekki síst um lögregluyfirheyrslur og skráningu þeirra. Hið sama eigi við um lagareglur um réttindi og skyldu r verjanda og rétt áfrýjanda sem sakbornings og síðar ákærða til skilvirkrar varnar á öllum stigum málsins. Brot á réttindum áfrýjanda á þessum sviðum og öðrum hafi verið framin af ásetningi af lögreglu og sakadómi og auki það á alvarleika hinnar röngu nið urstöðu dómstóla um sekt hans og leiði til hærri miskabóta honum til handa. Því sé byggt á því að háttsemi hinna opinberu starfsmanna sem að rannsókn málsins hafi komið á öllum stigum hafi verið refsiverð og því hafi sakfelling áfrýjanda verið fengin fyrir óráðvandlegt athæfi þeirra. 48 Ekki sé við dómafordæmi Hæstaréttar að styðjast við ákvörðun miskabóta fyrir önnur brot gegn réttindum áfrýjanda en frelsissviptinguna. Í dómum Hæstaréttar 3. mars 1983 í málum nr. 124, 125, 126 og 127/1980 hafi að einhverju l eyti verið tekið tillit til óviðunandi vistunar, líkamlegrar og andlegrar raunar bótakrefjenda og fjölmiðlaumfjöllunar um málið. Vistun bótakrefjenda í þeim málum hafi hins vegar verið tiltölulega skammvinn miðað við frelsissviptingu áfrýjanda í tæp fimm á r. Þá hafi áfrýjandi verið ranglega dæmdur sekur um alvarlegt hegningarlagabrot. Því beri að ákvarða honum hlutfallslega hærri miskabætur fyrir hvern dag sem hann var í varðhaldi. 49 Við mat á ákvörðun miskabóta fyrir önnur brot gegn réttindum áfrýjanda en f relsissviptinguna sé örðugt að sundurliða eðlilegar og sanngjarnar miskabætur fyrir hvert þeirra fyrir sig. Því beri að ákvarða þær í einu lagi að álitum og þá sem hlutfall af miskabótum fyrir frelsissviptingu áfrýjanda. Telur áfrýjandi sanngjarnt og eðlil egt að miða miskabætur fyrir þessi brot við 25% af fjárhæð þeirra miskabóta sem hann krefst vegna frelsissviptingar. Í samræmi við það sé krafa hans samkvæmt þessum kröfulið 243.048.060 krónur. Fjártjón 50 Auk miskabóta gerir áfrýjandi kröfu um greiðslu skaða bóta vegna þess fjártjóns sem hann hafi orðið fyrir við það að hann átti ekki kost á að afla sér tekna vegna málsins. Hann eigi rétt á skaðabótum fyrir þau tæpu fimm ár sem hann hafi verið sviptur frelsi sínu. Þá hafi hann verið á reynslulausn næstu fjögur ár eftir að afplánun lauk en reynslulausn sé afar íþyngjandi. Beri að hafa í huga að áhrif frelsissviptingar í fimm ár hverfi ekki við lausn úr fangelsi og að áhrif þess á áfrýjanda að vera saklaus dæmdur til langvarandi refsingar fyrir stórfellt hegninga rlagabrot hafi verið varanleg og við þau búi hann enn. Þá hafi liðið 38 ár frá uppkvaðningu sakfellingardómsins árið 1980 til sýknudóms Hæstaréttar árið 2018. 14 51 Áfrýjandi byggir á því að hin ranga sakfelling hans hafi leitt til þess að hann glataði tíu árum ævi sinnar enda hafi það tekið hann fimm ár eftir afplánun að komast á rekspöl með nám sitt. Hann hafi heldur ekki sinnt tekjugefandi störfum á sama tímabili og hafi það stafað af neikvæðum áhrifum frelsissviptingarinnar. 52 Áfrýjandi miðar áætlað fjárhagslegt tjón sitt við missi prestslauna í tíu ár. Byggir hann á því að hann hefði lokið guðfræðinámi tíu árum fyrr ef ekki hefði komið til inngrips stefnda í líf hans. Miðar bótakrafa áfrýjanda við meðalárstekjur hans sem sóknarprests síðustu þrjú hei lu árin á Staðastað og eru verðmæti mánaðarlaunanna framreiknuð til desember 2018 miðað við vísitölu launa og að teknu tilliti til 32% skatthlutfalls. Nemi krafa hans samkvæmt þessum kröfulið því 1.109.557 krónum fyrir hvern mánuð í tíu ár, að frádregnu 32 % skatthlutfalli, samtals 90.539.860 krónum. Fyrning 53 Áfrýjandi byggir á því að kröfur hans séu ekki fyrndar enda marki uppkvaðning sýknudóms Hæstaréttar 27. september 2018 í máli nr. 521/2017 upphaf fyrningarfrests bótakrafna hans samkvæmt 2. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008, sbr. einnig 157. gr. laga nr. 74/1974 sem var í gildi þegar atburðir málsins áttu sér stað. Hann hafi ekki átt þess kost að krefja stefnda um skaðabætur vegna handtöku, frelsissviptingar og annarra réttindaskerðinga og illrar meðferðar f yrr en hann hafi verið sýknaður af ákæru um manndráp. 54 Þá byggir hann á því að stefndi hafi upphaflega borið fyrir sig þá málsástæðu að bótakrafa áfrýjanda hefði fallið niður fyrir fyrningu sex mánuðum eftir uppkvaðningu sýknudóms Hæstaréttar 27. september 2018 í máli nr. 521/2017, sbr. 2. mgr. 157. gr. laga nr. 74/1974. Með því hafi stefndi viðurkennt að miða ætti upphaf fyrningarfrests við uppkvaðningu sýknudóms Hæstaréttar og ráðstafað sakarefninu að því leyti. Stefndi hafi síðar með bókun fallið frá máls ástæðu um sex mánaða fyrningarfrest en ekki um upphafstíma hans og því standi viðurkenning stefnda að þessu leyti óhögguð. 55 Verði bótaskylda stefnda að einhverju leyti byggð á öðrum bótagrundvelli en reglunni um hlutlæga bótaábyrgð sé byggt á því að þær kr öfur séu einnig ófyrndar. Ekki sé unnt að aðskilja þá þætti málsins frá þeim sem beinlínis séu nefndir í ákvæði 246. gr. laga nr. 88/2008 og falli undir hina hlutlægu bótareglu. 56 Þá beri að líta til 2. gr. laga nr. 144/2018 um refsingar fyrir hópmorð, glæpi gegn mannúð, stríðsglæpi og glæpi gegn friði sem mælir fyrir um að pyndingar og aðrir ómannúðlegir verknaðir af svipuðum toga falli undir glæpi gegn mannúð. Samkvæmt 9. gr. laganna fyrnist brot samkvæmt lögunum ekki og af þeirri reglu verði ályktað að krö fur um bætur fyrir pyndingar fyrnist ekki. Sönnunargildi dóms Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 57 Áfrýjandi byggir á því að þegar sýknudómur Hæstaréttar hafi verið kveðinn upp 27. september 2018 í máli nr. 521/2017 hafi dómur réttarins 22. febrúar 1980 í máli nr. 214/1978 fallið úr gildi að því er varðar þá ákæruliði sem áfrýjandi var sýknaður af. 15 58 Áfrýjandi mótmælir þeirri málsástæðu stefnda og niðurstöðu hins áfrýjaða dóms um að þau atvik sem þóttu sönnuð í dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 standi óhögguð og að leggja beri þau til grundvallar í máli þessu, sbr. 1. og 4. mgr. 186. gr. laga nr. 88/2008. Enda þótt meginreglan sé sú að dómur bindi málsaðila séu undantekningar frá þeirri reglu sem felist í lagaheimildum um endurupptöku dæmdra mála, þar á meðal sakamála, að uppfylltum tilteknum skilyrðum. 59 Í 231. gr. laga nr. 88/2008, sem var í gildi þegar mál áfrýjanda var endurupptekið, hafi komið fram að tæki endurupptökunefnd ákvörðun um endurupptöku máls skyldi fyrri dómur í málinu halda gildi sínu þar til n ýr dómur hefði verið kveðinn upp, sbr. 3. mgr. 232. gr. sömu laga. Þar sem nýr dómur hafi verið kveðinn upp árið 2018 um þær sakargiftir sem þar greinir og áfrýjandi verið sýknaður af þeim hafi eldri dómurinn fallið úr gildi hvað þær varðaði. 60 Þá hafnar áf rýjandi því jafnframt að yfirlýsingar hans fyrir sakadómi Reykjavíkur á árunum 1976 og 1977 verði taldar ráðstöfun á sakarefni sem bindi hann síðar í einkamáli um skaðabótakröfu á hlutlægum grunni eftir reglum um gildi loforða. 61 Hæstiréttur hafi sýknað áfr ýjanda með dómi í máli nr. 521/2017 og hafi hann því talist saklaus frá uppkvaðningu dómsins. Samkvæmt 2. mgr. 70 gr. stjórnarskrárinnar skuli hver sá sem borinn er sökum um refsiverða háttsemi talinn saklaus þar til sekt hans hefur verið sönnuð, sbr. einn ig 2. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. Þetta leiði til þess að óheimilt sé með öllu að ýja að því að maður sem hefur verið sýknaður sé sekur. Áfrýjandi sé saklaus og í einkamáli sem rekið sé eftir sýknudóm sé óheimilt að ýja að því að hann sé sekur um þá refsiverðu háttsemi sem hann hefur verið sýknaður af, hvað þá að byggja dóm í slíku máli á sekt hans. Eigin sök áfrýjanda 62 Áfrýjandi byggir á því að hann verði hvorki talinn bera ábyrgð á handtöku, gæsluvarðhaldinu og lengd þess né sakfellingunni. E nda þótt bótaábyrgð stefnda sé hlutlæg skipti háttsemi hans máli við mat á því hvort unnt sé að leggja meðábyrgð á áfrýjanda. Samkvæmt gögnum málsins liggi fyrir að stefndi hafi á margan hátt misfarið með vald sitt á rannsóknarstigi hjá lögreglu og sakadóm i. Hafi sú háttsemi sem stefndi ber ábyrgð á leitt til rangrar sakfellingar áfrýjanda. Jafnvel þótt talið yrði að sjónarmið um eigin sök kæmu til álita séu aðstæður og atvik með þeim hætti að líta beri fram hjá þeim, meðal annars þar sem það teldist ósanng jarnt og aðstæður mjög óvenjulegar. Þá beri að líta til þess hversu mikið tjón áfrýjanda sé og til aðstæðna stefnda, meðal annars fjárhagslegra, sbr. meginreglu 24. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. 63 Í ákvæði 4. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008, sbr. og ákvæði 153. gr. eldri laga nr. 74/1974, sé mælt fyrir um heimild til lækkunar bóta í þeim tilvikum þegar maður hefur átt sök á því að vera dæmdur að ósekju en ekki niðurfellingar þeirra. Stefndi njóti ekki frávika frá lagaákvæðunum þar sem þeim sé ætlað að tryggj a að þeir sem hafi verið 16 ranglega dæmdir til refsingar og síðar sýknaðir fái dæmdar bætur úr ríkissjóði. Stefndi vísi til 150. gr. laga nr. 74/1974 til rökstuðnings fyrir niðurfellingu bóta þar sem fram hafi komið að máli skipti við nýtingu heimildarinnar hvort telja yrði þann er bóta krafðist líklegri til að vera sekan eða sýknan. Áfrýjandi byggir á því að ákvæði þessa efnis hafi verið numið úr lögum fyrir 20 árum þar sem það þótti andstætt ákvæðum stjórnarskrár og mannréttindasáttmála Evrópu um að hver ma ður teljist saklaus uns sekt hans sé sönnuð. Slík röksemd stefnda sé því andstæð stjórnarskránni og ámælisverð. 64 Áfrýjandi byggir á því að hann hafi ekkert tilefni gefið til þeirra aðgerða sem gripið var til. Þrátt fyrir að vera saklaus af hvarfi Geirfinns hafi hann leitast við að aðstoða rannsóknarlögregluna með því að setja fram tilgátur um atburði þá sem lögreglan kvaðst rannsaka. Í gögnum málsins sé hvergi að finna fyrirvaralausa játningu áfrýjanda þess efnis að hann bæri ábyrgð á hvarfi Geirfinns og ko mi fram í lokaskýrslu rannsóknarnefndar Reykjavíkur um málið að ekki sé hægt að líta svo á að áfrýjandi hafi lagt fram endanlega játningu. Þá hafnar áfrýjandi þeirri málsástæðu stefnda að unnt sé að byggja á forsendum sakfellingardóms Hæstaréttar í máli nr . 214/1978 til stuðnings því að lækka bætur til áfrýjanda eða fella þær niður enda hafi dómurinn verið felldur úr gildi með sýknudómi Hæstaréttar árið 2018. Hafi sakfellingardómurinn því ekkert sönnunargildi varðandi eigin sök áfrýjanda. Málskostnaður 65 Áf rýjandi krefst endurskoðunar á dæmdum málskostnaði í héraði. Hann hafnar því að málskostnaðarframlag frá stefnda samhliða eingreiðslu til hans og þóknun lögmanns hans fyrir meðferð máls hans fyrir endurupptökunefnd komi til skoðunar eða frádráttar við ákvö rðun málskostnaðar. Málsástæður stefnda 66 Stefndi mótmælir málsástæðum áfrýjanda og byggir á því að áfrýjandi hafi fengið mögulegt miska - og fjártjón sitt að fullu bætt með eingreiðslu 23. janúar 2020. Lagaskil og fyrning 67 Stefndi byggir á því að um rétt áfr ýjanda til bóta fari eftir fyrirmælum laga nr. 74/1974 þar sem hann krefjist bóta vegna atburða sem hafi átt sér stað í gildistíð þeirra laga. Samkvæmt lögum nr. 88/2008 gildi fyrirmæli XXXIX. kafla laganna um skaðabætur vegna atvika sem gerast eftir gildi stöku þeirra, sbr. 2. mgr. ákvæðis til bráðabirgða VI. Jafnframt sé kveðið á um að reglum eldri laga skuli beitt um bætur fyrir það sem gerst hefur fyrir þann tíma. Verði ekki fallist á það byggir stefndi til vara á því að um bætur fari samkvæmt lögum nr. 88/2008. 68 Af hálfu stefnda er á því byggt að kröfur áfrýjanda sem hafi orðið gjaldkræfar án tillits til niðurstöðu dóms Hæstaréttar í máli nr. 521/2017 teljist vera fyrndar, sbr. 2. tölulið 4. gr. laga nr. 14/1905 um fyrning skulda og annarra kröfuréttinda , sbr. 5. gr. sömu laga. Eigi það við um hvers konar fjárkröfur áfrýjanda sem tengist ólögmætum 17 rannsóknaraðgerðum (liðir a, b, f, g, h og i í stefnu), ómannúðlegri og vanvirðandi meðferð í gæsluvarðhaldsvist og aðbúnaði í gæsluvarðhaldsfangelsi (liður k í stefnu), brotum á rétti til réttlátrar málsmeðferðar (liður l í stefnu), opinberum yfirlýsingum um sekt áfrýjanda á rannsóknartíma (liður m í stefnu), brotum gegn mannlegri reisn áfrýjanda (liður n í stefnu) og galla á málsmeðferð (liðir q, r, s og t í st efnu). 69 Hafi fyrningarfrestur slíkra krafna hafist í síðasta lagi þegar áfrýjandi hafi lokið afplánun sinni 12. október 1981 eða eftir atvikum á árinu 1985 þegar reynslulausn hans hafi lokið. Hafi áfrýjanda við það tímamark borið að gera kröfu um bætur á gr undvelli slíkra ætlaðra ólögmætra aðgerða enda hafi slíkar ráðstafanir eftir atvikum talist bótaskyldar óháð því hvort áfrýjandi hafi talist sekur eða saklaus. Af því leiði jafnframt að kröfur áfrýjanda sem reistar eru á reglum mannréttindasáttmála Evrópu eða öðrum alþjóðlegum skuldbindingum sem íslenska ríkið kunni að hafa undirgengist, að því marki sem slíkar reglur giltu við úrlausn málsins á sínum tíma, teljist einnig fyrndar. Mannréttindasáttmáli Evrópu hafi verið leiddur í lög á árinu 1994, sbr. lög n r. 62/1994, og beri því í síðasta lagi að miða við það tímamark. 70 Þá mótmælir stefndi því sérstaklega að hafa viðurkennt að miða eigi upphaf fyrningarfrests allra krafna áfrýjanda við uppkvaðningu sýknudóms Hæstaréttar með upphaflegri málsástæðu sinni fyri r héraðsdómi, um að bótakrafa áfrýjanda hafi fallið niður fyrir fyrningu sex mánuðum eftir sýknudóm Hæstaréttar 2018, og að hafa þannig ráðstafað sakarefninu að þessu leyti. Umrædd málsástæða hafi aðeins lotið að bótarétti áfrýjanda sem rekja megi með bein um hætti til dómsins. 71 Að því marki sem nefndir kröfuliðir áfrýjanda verða ekki taldir fyrndir mótmælir stefndi þeim sem ósönnuðum og órökstuddum. Sönnunarfærsla og sönnunarbyrði 72 Stefndi byggir á því að í málinu gildi almennar sönnunarreglur að því er málsatvik og mat á eigin sök áfrýjanda varðar og þýðingu hennar varðandi bótarétt hans, sbr. 1. mgr. 44. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála. Dómur Hæstaréttar í málinu nr. 521/ 2017 teljist eingöngu bindandi þar til hið gagnstæða er sannað um þau atriði sem þar voru dæmd að efni til, sbr. 1. og 4. mgr. 186. gr. laga nr. 88/2008, sbr. einnig 4. mgr. 116. gr. laga nr. 91/1991. Dómurinn teljist því bindandi um úrslit sakarefnisins, það er sýknu áfrýjanda af sakargiftum, en hafi ekki sönnunargildi um málsatvikin þar sem settur ríkissaksóknari í málinu hafi gert kröfu um sýknu áfrýjanda og því hafi engin efnisleg afstaða verið tekin til atvika málsins í dóminum. Að því er málsatvikin v arði, sem hafi þýðingu fyrir málið við mat á eigin sök áfrýjanda, beri því að líta til sakfellingardóms Hæstaréttar í máli nr. 214/1978. Þá bindi yfirlýsing aðila fyrir dómi, sem felur í sér ráðstöfun sakarefnis, hendur hans eftir reglum um gildi loforða, sbr. 45. gr. laga nr. 91/1991, og beri áfrýjandi sönnunarbyrði fyrir öðru, sbr. 44. gr. sömu laga. 18 73 Stefndi mótmælir því að með umfjöllun um málsatvik í dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 í málatilbúnaði sínum byggi hann á sekt áfrýjanda í málinu og hafi með því brotið gegn rétti áfrýjanda til að teljast saklaus uns sekt hans er sönnuð. Eingöngu sé stuðst við málsatvikin að því leyti sem þau hafi þýðingu við mat á eigin sök og í tengslum við umfjöllun um bótarétt áfrýjanda. 74 Hvað varðar sönnunargildi fors endna úrskurðar endurupptökunefndar byggir stefndi á því að hann geti ekki talist sönnunargagn sem gangi framar dómi í máli í skilningi 4. mgr. 186. gr. laga nr. 88/2008, sbr. og 4. mgr. 116. gr. laga nr. 91/1991. Úrskurðurinn geti þannig ekki bundið hendu r dómstóla varðandi málsatvik eða niðurstöðu. Þá verði honum heldur ekki jafnað til matsgerðar dómkvaddra matsmanna. Sömu sjónarmið eigi við um skýrslu starfshóps innanríkisráðuneytisins 21. mars 2013. Ekki hafi þýðingu þótt skýrslan hafi verið unnin fyrir forgöngu stefnda, stefndi geti ekki talist bundinn af niðurstöðum slíkra nefnda eða starfshópa. Þá geti gögn sem slíkar nefndir afli ekki verið bindandi fyrir stefnda. Á hinn bóginn mótmæli stefndi ekki þeirri lýsingu atvika sem fram kemur í úrskurði end urupptökunefndar. Eigin sök áfrýjanda 75 Stefndi byggir á því að við mat á rétti áfrýjanda til bóta vegna sakfellingar og afplánunar (liðir c, d og e í stefnu) beri að líta til atvika og aðstæðna eins og þær voru á þeim tíma er atburðirnir áttu sér stað. Við matið verði einkum að horfa til upplýsinga - og skýrslugjafar áfrýjanda og áhrifa hennar á rannsókn málsins. 76 Af upplýsingagjöf áfrýjanda hafi verið ráðin mikilsverð atriði varðandi hvarf Geirfinns og atburði í Dráttarbrautinni í Keflavík 19. nóvember 1974 sem áfrýjandi hafi ekki fallið frá við meðferð málsins fyrir dómi heldur haldið fast við um árabil. Áfrýjanda hafi hlotið að vera ljóst, eða mátt vera ljóst, að misvísandi frásögn hans um atvik málsins kynni að afvegaleiða rannsóknaraðila og verða lögð ti l grundvallar sakfellingu hans sjálfs og annarra sakborninga. Hafi áfrýjanda þannig mátt vera ljóst að framburður hans styrkti rannsóknaraðila í vissu um að rannsóknaraðgerðir væru nauðsynlegar og óhjákvæmilegar með tilliti til alvarleika málsins. Það komi fram í sakfellingardómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 að til grundvallar sakfellingu áfrýjanda hafi legið upplýsingar sem hann hafi sjálfur gefið við rannsókn málsins. 77 Með hliðsjón af því verði að líta svo á að áfrýjandi hafi sýnt af sér eigin sök í sk ilningi 153. gr. laga nr. 74/1974, sbr. og 2. málslið 4. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008, að minnsta kosti að því marki að taka beri tillit til þess við mat á bótarétti og eftir atvikum fjárhæð bóta úr hendi stefnda. Hið sama gildi um ætlaðan bótarétt áfrýj anda á grundvelli almennra skaðabótareglna enda gildi þar sömu eða sambærileg sjónarmið um eigin sök. Þá mótmælir stefndi því að eigin sök á grundvelli framangreindra ákvæða geti aðeins leitt til lækkunar en ekki niðurfellingar bóta enda eigi áfrýjandi ekk i rétt til frekari fjárbóta en hann hefur þegar móttekið úr hendi stefnda. 19 78 Stefndi byggir á því að framangreind sjónarmið eigi einnig við í tengslum við mat á rétti áfrýjanda til bóta vegna frelsissviptingar á gæsluvarðhaldstíma (liður b í stefnu). Líta v erði svo á að áfrýjandi hafi sjálfur valdið eða stuðlað að þeim aðgerðum sem hann reisir kröfu sína á, sbr. 150. gr. og 152. gr. laga nr. 74/1974, sbr. og 2. málslið 2. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008. 79 Þá byggir stefndi á því að þær rannsóknaraðgerðir sem á frýjandi krefst sérstaklega bóta vegna, það er vegna ætlaðrar ólögmætrar handtöku, leitar, haldlagningar muna, öflunar símaupplýsinga og læknisskoðunar (liðir a, f, g, h og i í stefnu), hafi ekki verið óheimilar eða framkvæmdar með þeim hætti að þær séu bó taskyldar samkvæmt 150. til 152. gr. laga nr. 74/1974. Byggt er á sömu sjónarmiðum og að framan greinir um að áfrýjandi hafi sjálfur valdið eða stuðlað að þeim aðgerðum þannig að bótaréttur hans takmarkist samkvæmt lögum nr. 88/2008. Með vísan til sömu sjó narmiða eigi áfrýjandi ekki rétt á bótum vegna þessa samkvæmt almennum skaðabótareglum eða samkvæmt 26. gr. skaðabótalaga. 80 Stefndi hafnar öllum ávirðingum gagnvart lögreglu og dómstólum, svo og ásökunum um refsiverða háttsemi lögreglu, ákæruvalds og dómstó la, enda séu þær fullyrðingar ósannaðar. 81 Þá sé því sérstaklega mótmælt að aðstæður og atvik séu með þeim hætti að líta beri fram hjá mögulegri eigin sök áfrýjanda vegna þess að það teljist ósanngjarnt og aðstæður óvenjulegar. Jafnframt er því mótmælt að æ tlað umfangsmikið tjón áfrýjanda og aðstæður stefnda eigi að gera það að verkum, sbr. 24. gr. skaðabótalaga. Um nýjar málsástæður áfrýjanda sé að ræða sem ekki hafi verið byggt á í héraði og því beri að líta fram hjá þeim. Fjárhæðir bótakrafna 82 Stefndi by ggir á því að framangreind sjónarmið, þar með talin um eigin sök áfrýjanda og fyrningu, eigi við um allt ætlað tjón, hvort sem um sé að ræða miska eða fjárhagslegt tjón. Eigi þau að leiða til verulegrar lækkunar á fjárkröfu áfrýjanda ef ekki verði fallist á sýknu. 83 Verði talið að áfrýjandi eigi rétt á bótum er fjárkröfu hans hafnað enda hafi stefndi að fullu gert upp allar bætur sem áfrýjandi kunni að eiga rétt á vegna málsins með eingreiðslu 23. janúar 2020 að fjárhæð 145.000.000 króna auk 7.250.000 króna í málskostnaðarframlag. Þær bætur séu meira en tvöföld sú fjárhæð sem dæmd hafi verið í bætur fyrir frelsissviptingu og sakfellingu með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 25. nóvember 2015 í máli nr. E - 823/2014. 84 Verði talið að áfrýjandi eigi rétt á frekari bótum en þegar hafi verið greiddar krefst stefndi þess að þær verði lækkaðar verulega enda sé fjárkrafa áfrýjanda ekki í samræmi við dómaframkvæmd í sambærilegum málum. Er því sérstaklega mótmælt að dómar Hæstaréttar í málum nr. 124, 125, 126 og 127/1980 hafi f ordæmisgildi í málinu enda hafi aðstæður áfrýjanda og forsendur að baki dómi Hæstaréttar í máli nr. 20 521/2017 verið af öðrum toga en í fyrrgreindum dómum auk þess sem sjónarmið um eigin sök hafi ekki átt við í þeim málum. 85 Þá byggir stefndi á því að áfrýjan di hafi með dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 einnig verið dæmdur fyrir brot á lögum nr. 65/1974 um ávana - og fíkniefni. Hafi samverkamaður hans að því broti hlotið fjögurra mánaða skilorðsbundið fangelsi fyrir sinn þátt í málinu. Þótt þáttur áfrýjanda hafi verið annar megi áætla að allt að fjórir mánuðir eða 120 dagar af refsiákvörðuninni hafi verið vegna þess brots og eigi áfrýjandi ekki rétt til bóta fyrir það tímabil. 86 Stefndi byggir á því að við ákvörðun bóta beri að líta til lækkunarviðmiða 246. gr. laga nr. 88/2008 og sambærilegra ákvæða laga nr. 74/1974, auk persónulegra haga áfrýjanda. Að því er varði stöðu áfrýjanda sérstaklega hafi hann við upphaf frelsissviptingar ekki verið í fastri vinnu sem hann hafi verið sviptur. Þá hafi áfrýjandi á sama t íma verið undir rannsókn fyrir brot gegn lögum um ávana - og fíkniefni sem fyrirsjáanlega hafi haft mikinn álitshnekki í för með sér. Þá hafi áfrýjandi fengið uppreist æru á árinu 1995. 87 Við mat á bótafjárhæð vegna frelsisskerðingar verði jafnframt að líta t il þess að mestur miski hljótist af frelsissviptingunni sjálfri og komi þannig fram í upphafi. Samkvæmt dómaframkvæmd taki fjárhæðir miskabóta mið af því. Af þeim sökum hafni stefndi því að bætur vegna lengri frelsissviptingar, þar með talið vegna afplánun ar, reiknist hlutfallslega þær sömu og vegna skammvinns gæsluvarðhalds. Jafnframt sé hafnað fullyrðingum áfrýjanda um beint sönnunargildi almennra rannsókna um langtímaáhrif afplánunar á fanga sem síðar eru sýknaðir og um áhrif einangrunarvistar. 88 Að því e r varðar kröfu áfrýjanda vegna fjárhagslegs tjóns sökum tekjumissis meðan á frelsissviptingu stóð byggir stefndi á því að áfrýjandi hafi ekki sýnt fram á að miða eigi við annað en meðallaun hans síðustu þrjú ár fyrir tjónsatvik eins og venjulegt sé enda te ljist það raunhæfust sönnun um tapaðar tekjur á tímamarki tjónsatviks. Sjónarmiðum um að miða eigi við prestslaun sé hafnað enda hafi áfrýjandi hvorki verið guðfræðimenntaður né stundað slíkt nám á tímamarki tjónsatviks. Til vara telur stefndi rétt að miða við meðallaun verkamanna eða eftir atvikum lágmarkslaun samkvæmt 3. mgr. 7. gr. skaðabótalaga. Sönnunarbyrði um fjártjón áfrýjanda hvíli á honum og mótmælir stefndi því sérstaklega að bætur vegna fjártjóns taki til lengri tíma en sem nemi frelsissviptingu áfrýjanda enda hafi hann átt þess kost að takmarka tjón sitt með tekjuöflun eftir að henni lauk. Auk þess teljist tímabundið atvinnutjón hafa verið að fullu bætt með eingreiðslu frá stefnda 23. janúar 2020. 89 Af hálfu stefnda er framreikningi áfrýjanda á bó tafjárhæðum eldri dóma hafnað. Meginreglan sé sú að kröfur um skaðabætur miðist við tjónsdag, það er þegar hið bótaskylda atvik verður, og skuli krafan bera vexti frá þeim tíma til greiðsludags, sbr. 1. mgr. 8. gr. laga nr. 38/2001. Þá mótmæli hann kröfu á frýjanda um dráttarvexti af dómkröfum þar sem ekki sé fallist á að áfrýjandi hafi gert skilmerkilega grein fyrir 21 kröfu sinni í kröfubréfi til stefnda þannig að það teljist marka upphafstíma dráttarvaxta samkvæmt 9. gr. laga nr. 38/2001. Á því er byggt af h álfu stefnda að vextir, hvort sem um er að ræða dráttarvexti eða aðra vaxtaviðmiðun, geti fyrst fallið til eftir endanlega dómsuppkvaðningu. Málskostnaðarkrafa áfrýjanda 90 Stefndi byggir á því að áfrýjandi hafi þegar fengið málskostnaðarframlag frá stefnda s amhliða eingreiðslu til hans 23. janúar 2020 og beri að draga það frá ákvörðun um málskostnað, komi til hennar. Niðurstaða Lagagrundvöllur bótakrafna og lagaskil 91 Áfrýjandi vísar um stjórnskipulegan grundvöll krafna sinna til ákvæða 67. til 72. gr. stjórnarskrárinnar. Þá styður hann bótakröfur sínar við ákvæði 246. gr. laga nr. 88/2008, meginreglur skaðabótaréttar, þar á meðal sakarregluna og regluna um húsbóndaábyr gð, og 26. gr. skaðabótalaga, en til vara við ákvæði 150. til 155. gr. laga nr. 74/1974. Þá vísar áfrýjandi til mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, sbr. einkum 3., 5., 6., 8. og 13. gr. sáttmálans og 3. gr. samningsviðauka nr. 7. Jafnframt v ísar hann til 7., 9., 10., 14. og 17. gr. alþjóðasamnings um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi, samnings Sameinuðu þjóðanna gegn pyndingum og annarri grimmilegri, ómannúðlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu, laga nr. 144/2018 og grundvallarreglu u m vernd mannlegrar reisnar. Áfrýjandi vísar að auki til ályktunar Evrópuráðsins nr. (73)5 frá 19. janúar 1973 og ályktunar allsherjarþings Sameinuðu þjóðanna nr. 43/173 frá 9. desember 1988. 92 Í 1. mgr. 67. gr. stjórnarskrárinnar er mælt fyrir um að ekki meg i svipta menn frelsi nema samkvæmt heimild í lögum. Jafnframt er kveðið á um það í 5. mgr. greinarinnar að hafi maður verið sviptur frelsi að ósekju skuli hann eiga rétt til skaðabóta. Þá er mælt fyrir um það í 1. mgr. 5. gr. mannréttindasáttmála Evrópu að ekki megi svipta mann frelsi nema í nánar tilteknum tilvikum sem skilgreind eru í a - til f - liðum ákvæðisins. Í 5. mgr. 5. gr. sáttmálans segir að hver sá sem tekinn hefur verið höndum eða settur í gæslu gagnstætt ákvæðum 5. gr. sáttmálans skuli eiga bótar étt sem unnt sé að koma fram. Í 3. gr. samningsviðauka nr. 7 við sáttmálann kemur fram að ef maður hefur verið fundinn sekur um afbrot í lokadómi en síðar verið sýknaður eða náðaður vegna þess að ný eða nýupplýst staðreynd sýni ótvírætt að réttarspjöll haf i orðið skuli sá sem hefur þolað refsingu vegna slíkrar sakfellingar fá bætur samkvæmt lögum eða réttarvenjum viðkomandi ríkis, nema sannað sé að honum sjálfum var að öllu eða nokkru leyti um að kenna að hin óþekkta staðreynd var ekki látin uppi í tíma. Me ð ákvæðum 246. til 248. gr. laga nr. 88/2008 og áður með ákvæðum 150. til 157. gr. laga nr. 74/1974 hefur löggjafinn mælt fyrir um það á hverjum tíma hvaða reglur gildi um bótarétt manna sem hafa verið sakfelldir að ósekju eða hafa sætt tilteknum þvingunar ráðstöfunum vegna rannsóknar sakamáls. Framangreindar reglur hafa mælt fyrir um hlutlæga bótaskyldu ríkisins að uppfylltum nánar tilgreindum skilyrðum. 22 Með því hefur löggjafinn sett reglur sem ætlað er að tryggja rétt manna til bóta vegna frelsissviptingar og sakfellingar að ósekju samkvæmt ákvæðum 67. gr. stjórnarskrárinnar, 5. mgr. 5. gr. mannréttindasáttmála Evrópu og 3. gr. samningsviðauka nr. 7 við sáttmálann. 93 Í 246. gr. laga nr. 88/2008 eru settar fram þrjár hlutlægar bótareglur. Í 1. og 2. mgr. ákvæð isins er að finna reglur um bótarétt sakbornings ef mál hans hefur verið fellt niður eða hann verið sýknaður með endanlegum dómi án þess að það hafi verið gert vegna þess að hann var talinn ósakhæfur. Í þeim tilvikum getur sakborningur sótt bætur vegna ran nsóknaraðgerða sem fram hafa farið á grundvelli IX. til XIV. kafla laganna, svo sem vegna haldlagningar muna, leitar, hlustana, læknisrannsóknar, handtöku, gæsluvarðhalds og farbanns. Þá er í öðru lagi að finna reglu um bótarétt annarra en sakborninga í 3. mgr. ákvæðisins ef aðili hefur beðið tjón af þeim aðgerðum sem taldar eru upp í 2. mgr. þess. Þegar bætur eru ákvarðaðar samkvæmt framangreindum bótareglum má fella þær niður eða lækka ef tjónþoli hefur valdið eða stuðlað að þeim aðgerðum sem hann reisir kröfu sína á. Þriðja bótareglan kemur fram í 4. mgr. 246. gr. en þar er mælt fyrir um að maður sem hlotið hefur saklaus dóm í sakamáli, þolað refsingu eða refsikennd viðurlög eigi rétt til bóta. Í ákvæðinu er tekið fram að lækka megi bætur ef tjónþoli hefu r átt sök á því að hann var ranglega dæmdur en ekki er heimilt að fella þær niður að fullu eins og í fyrrnefndu bótareglunum. 94 Til viðbótar þeim rétti sem menn eiga til bóta samkvæmt þessum hlutlægu bótareglum vegna rannsóknaraðgerða, sakfellingar og refsi ngar eða refsikenndra viðurlaga geta menn sótt bætur á grundvelli almennra reglna skaðabótaréttarins ef sannað er að þeim hafi verið valdið tjóni við meðferð sakamáls með saknæmum og ólögmætum hætti, sbr. hér til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 16. mars 2017 í máli nr. 345/2016. 95 Svo sem að framan er rakið byggir áfrýjandi aðallega á því að ákvæði 246. gr. laga nr. 88/2008 gildi um rétt hans til bóta en til vara samsvarandi ákvæði laga nr. 74/1974. Stefndi byggir á því að beita beri ákvæðum laga nr. 74/1974 við úrlausn á kröfum áfrýjanda. 96 Krafa áfrýjanda um miskabætur lýtur í fyrsta lagi að þáttum sem tengjast því að hann hafi verið ranglega sakfelldur og frelsi hans skert í tengslum við rannsókn málsins allt frá 12. nóvember 1976 er hann var handtekinn og í kjö lfarið úrskurðaður í gæsluvarðhald til þess tíma er hann hafði lokið afplánun 12. október 1981 og skilorðsbundinni reynslulausn fjórum árum síðar (liðir a til e í stefnu). Í öðru lagi er miskabótakrafan í fjórum þáttum byggð á rannsóknaraðgerðum sem falla undir IX. til XIV. kafla laga nr. 88/2008 (liðir f til i í stefnu). Í þriðja lagi byggir áfrýjandi miskabótakröfu sína á 11 þáttum sem tengjast frelsissviptingu hans og vísar í því sambandi meðal annars til ómannúðlegrar og vanvirðandi meðferðar, brota á r éttlátri málsmeðferð, opinberra yfirlýsinga um sekt hans á rannsóknartíma, tafa á málsmeðferð og ýmissa atriða sem tengjast afleiðingum sakfellingardómsins (liðir j til t í stefnu). Byggir áfrýjandi á því að miski vegna þessara þátta eigi að horfa til 23 hækk unar á fjárhæð miskabóta á grundvelli hinnar lögbundnu hlutlægu bótaábyrgðar ríkisins en til vara eigi að dæma bætur sérstaklega fyrir þessa þætti á grundvelli almennra reglna skaðabótaréttarins. Í fjórða lagi gerir áfrýjandi kröfu um bætur fyrir fjártjón vegna tekjumissis, meðal annars meðan á frelsissviptingu og reynslulausn hans stóð. 97 Samkvæmt 2. mgr. ákvæðis til bráðabirgða VI í lögum nr. 88/2008 gilda reglur XXXIX. kafla laganna um skaðabætur vegna sakamála einungis um atvik sem gerast eftir gildistöku þeirra. Þá segir að reglum eldri laga skuli beitt um bætur fyrir það sem gerst hefur fyrir þann tíma. Eins og að framan greinir er það skilyrði fyrir bótarétti samkvæmt ákvæði 1. og 2. mgr. 246. gr. að rannsókn máls hafi verið felld niður eða maður sýknað ur með endanlegum dómi án þess að það hafi verið gert vegna þess að hann var talinn ósakhæfur. Þá er það skilyrði bótaréttar samkvæmt 4. mgr. lagagreinarinnar að fyrir liggi að maður hafi saklaus hlotið dóm í sakamáli. Dómur Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 þar sem áfrýjandi var dæmdur til að sæta fangelsi í tíu ár, meðal annars fyrir manndráp af gáleysi, var kveðinn upp 22. febrúar 1980. Áfrýjanda var veitt reynslulausn 12. október 1981 sem var skilorðsbundin til fjögurra ára. Með dómi Hæstaréttar 27. septe mber 2018 í máli nr. 521/2017 var áfrýjandi sýknaður af því manndrápi sem hann hafði verið sakfelldur fyrir með fyrrnefndum dómi. Þar sem sýknudómur Hæstaréttar var ekki kveðinn upp fyrr en 27. september 2018 er ljóst að það atvik sem er skilyrði bótaskyld u samkvæmt framangreindum ákvæðum, sýkna með dómi, átti sér stað eftir að lög nr. 88/2008 tóku gildi og verður ákvæðum þeirra laga því beitt við úrlausn á bótakröfum áfrýjanda sem byggja beinlínis á sýknudóminum. Í þessu samhengi er einnig til þess að líta að áhrifum sakfellingardómsins á líf áfrýjanda lauk ekki fyrr en við uppkvaðningu sýknudóms Hæstaréttar og að fyrir það tímamark átti hann þess ekki kost að láta reyna á bótarétt sinn samkvæmt framangreindum reglum. 98 Að því marki sem þættir í bótakröfu áfr ýjanda falla ekki undir ákvæði 246. gr. laga nr. 88/2008 verður almennum reglum skaðabótaréttar beitt til úrlausnar á þeim, sbr. hér til hliðsjónar dóma Hæstaréttar 1. mars 2001 í máli nr. 269/2000, 6. mars 2019 í máli nr. 27/2018 og 25. maí 2020 í máli nr . 52/2019. 99 Áfrýjandi byggir sem fyrr greinir aðallega á því að öll þau atvik sem hann vísar til í liðum a til t í stefnu varði bótaskyldu eða hafi áhrif á fjárhæð bóta samkvæmt 246. gr. laga nr. 88/2008. Til vara byggir hann á því að þau varði stefnda bóta ábyrgð samkvæmt almennum reglum. Í samræmi við það verður fyrst tekin afstaða til þeirra málsástæðna aðila sem varða bótaskyldu samkvæmt 246. gr. laga nr. 88/2008. Bótaskylda samkvæmt 246. gr. laga nr. 88/2008 100 Fyrir liggur að áfrýjandi var með dómi Hæstar éttar í máli nr. 521/2017 sýknaður af ákæru um manndráp sem hann hafði áður verið sakfelldur fyrir með dómi réttarins í máli nr. 214/1978. Með síðarnefnda dóminum var honum gert að sæta fangelsi í tíu ár en til frádráttar refsingunni skyldi koma gæsluvarðh aldsvist hans frá 12. desember 24 1975 til 18. sama mánaðar vegna rannsóknar á fíkniefnalagabroti og frá 13. nóvember 1976 til 22. febrúar 1980 vegna rannsóknar á Geirfinnsmálinu. Frelsissvipting sú sem hann sætti í gæsluvarðhaldi frá 13. nóvember 1976 var þa nnig með sakfellingardóminum tengd við þá refsingu sem honum var gert að sæta fyrir manndráp. Að því virtu eru uppfyllt skilyrði 4. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008 fyrir hlutlægri bótaábyrgð ríkisins á miska og fjártjóni sem áfrýjandi varð fyrir vegna sakfe llingarinnar sjálfrar og vegna frelsissviptingar sem hann sætti samkvæmt úrskurðum um gæsluvarðhald og sakfellingardóminum. Að svo miklu leyti sem áfrýjandi hefur að öðru leyti orðið fyrir tjóni vegna þeirra rannsóknaraðgerða sem ákvæði IX. til XIV. kafla laga nr. 88/2008 taka til ber stefndi einnig hlutlæga bótaábyrgð á því gagnvart áfrýjanda samkvæmt 1., sbr. 2. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008. Samkvæmt 5. mgr. 246. gr. skal stefndi bæta bæði fjártjón og miska sem áfrýjandi hefur orðið fyrir af framangrein dum sökum. Eigin sök áfrýjanda 101 Stefndi reisir kröfur sínar á því að fella eigi niður bætur til áfrýjanda í heild eða að hluta og vísar um það til efnisreglna 246. gr. laga nr. 88/2008. Í 2. mgr. greinarinnar er kveðið á um heimild til að fella niður bætu r eða lækka þær ef sakborningur hefur valdið eða stuðlað að þeim rannsóknaraðgerðum sem hann reisir kröfu sína á. Samkvæmt 4. mgr. 246. gr. er aftur á móti aðeins kveðið á um heimild til lækkunar bóta að uppfylltu því skilyrði að sakborningur hafi átt sök á því að hann var ranglega dæmdur. 102 Stefndi byggir á því að eigin sök áfrýjanda felist í því að hann hafi við yfirheyrslur vegna rannsóknar á hvarfi Geirfinns og atburðum í Dráttarbrautinni í Keflavík 19. nóvember 1972 gefið upplýsingar sem leiddu til sakfe llingar hans. Það komi glögglega fram í sakfellingardómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 að til grundvallar sakfellingu hans hafi legið upplýsingar sem hann hafi veitt við rannsókn málsins. Samkvæmt 4. mgr. 186. gr. laga nr. 88/2008 hafi sakfellingardómuri nn fullt sönnunargildi um þau málsatvik sem í honum greini þar til hið gagnstæða sé sannað. Því verði að leggja til grundvallar að áfrýjandi hafi með upplýsingum sem hann veitti hjá lögreglu og fyrir dómi átt sök á því að hann var dæmdur. Sýknudómur Hæstar éttar í máli nr. 521/2017 breyti ekki þessari stöðu þar sem settur ríkissaksóknari hafi gert kröfu um sýknu af þeim dómi og því engin efnisleg afstaða tekin til atvika málsins í dóminum. 103 Áfrýjandi telur að dómur Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 hafi ekkert sönnunargildi um atvik sem snúa að ákæru fyrir manndráp. Þeir sem sakfelldir voru fyrir manndráp með dóminum hafi allir verið sýknaðir með dómi Hæstaréttar í máli nr. 521/2017. Sakfellingardómurinn hafi að þessu leyti í raun verið felldur úr gildi og hafi hann því ekkert sönnunargildi hvað það varðar. 104 Áfrýjandi byggir á því að við mat á sök hans verði að horfa til þess að aðstæður við rannsókn og meðferð málsins hafi verið mjög óvenjulegar og ósanngjarnt sé að láta 25 hann gjalda fyrir það. Áfrýjandi hafi veri ð sviptur ýmsum réttindum sem hann átti að lögum að njóta sem sakaður maður við meðferð málsins. Aðferðir við yfirheyrslur hafi ekki verið í samræmi við lög, meðal annars vegna þess að ekkert hafi verið bókað um fjölda yfirheyrslna sem fóru fram auk þess s em verjandi hafi ekki fengið að vera viðstaddur nema hluta af yfirheyrslum. Hin langa einangrunarvist hafi einnig haft mjög slæm áhrif á andlegt ástand áfrýjanda. Þá hafi áfrýjandi aldrei játað með beinum hætti að hafa orðið Geirfinni að bana heldur hafi h ann alltaf haft fyrirvara í framburði sínum þar sem hann taldi sig ekki muna eftir atvikum. Þá sé staðfest í lokaskýrslu rannsóknarnefndar Reykjavíkur um dráp Geirfinns að ekki hafi verið hægt að líta svo á að áfrýjandi hefði lagt fram endanlega játningu. Þar komi fram að áfrýjandi hefði vikum saman vikið sér undan að láta yfirheyra sig formlega og að hann bæri einkum fyrir sig eyður í minni sínu. 105 Með dómi Hæstaréttar í máli nr. 521/2017 var áfrýjandi sem fyrr greinir sýknaður af ákæru um manndráp sem hann hafði verið sakfelldur fyrir með dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978. Í 4. og 5. mgr. 215. gr. laga nr. 88/2008, eins og þær voru orðaðar þegar úrskurður endurupptökunefndar í máli hans var kveðinn upp 24. febrúar 2017, var mælt fyrir um að frá því tímama rki sem endurupptaka væri heimiluð skyldi málið vera rekið eins og áfrýjunarstefna hefði verið gefin út á þeim tíma þegar endurupptaka var ráðin. Að því leyti sem endurupptaka máls hefði verið heimiluð skyldi nýr dómur ganga í því fyrir Hæstarétti án tilli ts til þess hvort niðurstöðu yrði breytt frá fyrri dómi. Með sýknudóminum í máli nr. 521/2017 var sakfelling áfrýjanda í máli nr. 214/1978 felld úr gildi. Af framangreindu leiðir að forsendur sakfellingardómsins um atvik og sönnunarmat vegna manndrápsins, þar með talið um játningar og aðrar frásagnir áfrýjanda við rannsókn málsins og fyrir dómi, eru ekki bindandi við úrlausn þess ágreinings sem hér er til umfjöllunar. 106 Í úrskurði endurupptökunefndar í máli áfrýjanda nr. 8/2014 sem liggur frammi í málinu eru málsatvik að því er varðar rannsókn og málsmeðferð sakamálsins skilmerkilega rakin. Ekki er ágreiningur um það í málinu að lýsingar nefndarinnar á þeim gögnum sem þar er vísað til séu réttar og verður því byggt á þeim lýsingum um atvik málsins. Af atvikal ýsingu nefndarinnar má ráða að áfrýjandi hafi verið yfirheyrður og við hann rætt í að minnsta kosti 75 skipti vegna sakamálanna eða mun oftar en séð verður að tilefni hafi verið til. Þá var ekkert skráð um efni fjölda yfirheyrslna og viðtala. Jafnframt nau t hann ekki alltaf aðstoðar lögmanns við skýrslutökur auk þess sem samskipti hans við lögmann voru að öðru leyti háð umtalsverðum takmörkunum. Loks sættu möguleikar áfrýjanda til að halda uppi vörnum í málinu ýmsum takmörkunum. Af þeim skráðu upplýsingum s em liggja fyrir um efni yfirheyrslna er ljóst að framburður áfrýjanda um þátt hans í andláti og hvarfi Geirfinns var með miklum fyrirvörum og breyttist eftir því sem á rannsóknina leið. 107 Áfrýjandi var handtekinn 12. nóvember 1976 og daginn eftir úrskurðaðu r í gæsluvarðhald. Hann var látinn sæta einangrun frá handtöku allt til 29. desember 1977 26 eða í samtals 412 daga. Ljóst er að einangrunarvist getur haft neikvæð áhrif á andlega heilsu fanga og eru áhrifin þeim mun meiri eftir því sem einangrunarvistin vari r lengur, sbr. til hliðsjónar efnisgrein 97 í dómi Mannréttindadómstóls Evrópu 21. júlí 2005 í máli Rohde gegn Danmörku og efnisgrein 104 í dómi Mannréttindadómstóls Evrópu 3. júlí 2012 í máli Razvyazkin gegn Rússlandi. Gögn málsins bera einnig vitni um þa ð en fyrir liggur að rannsakendur lýstu í skýrslum bágu andlegu ástandi áfrýjanda meðan hann var í einangrun og í dagbókarfærslum áfrýjanda kemur fram að hann hafi efast um andlegt heilbrigði sitt á þessum tíma. Jafnframt liggur fyrir að aðstæður í Síðumúl afangelsinu, á þeim tíma sem áfrýjandi sætti þar einangrunarvist, hafi ekki verið forsvaranlegar þar sem húsnæðið hentaði ekki til svo langrar vistunar, sbr. dóma Hæstaréttar 3. mars 1983 í málum nr. 124, 125, 126 og 127/1980. Samkvæmt öllu framangreindu v erður lagt til grundvallar við úrlausn málsins að tímalengd og aðstæður í einangrunarvist áfrýjanda hafi falið í sér vanvirðandi meðferð í skilningi núgildandi 68. gr. stjórnarskrárinnar og 3. gr. mannréttindasáttmála Evrópu sem Ísland fullgilti árið 1953, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 16. mars 2017 í máli nr. 345/2016. 108 Eins og að framan er rakið neitaði áfrýjandi staðfastlega í upphafi rannsóknar að hann hefði átt þátt í hvarfi Geirfinns. Þá kemur skýrt fram í skýrslum sem skráðar voru um yfirheyrslu r yfir áfrýjanda á tímabilinu frá 13. nóvember til 8. desember 1976 að hann gat lítið borið sjálfstætt um ferð til Keflavíkur með Sævari Marinó, Erlu og Kristjáni Viðari. Samkvæmt endurritum af skýrslutökunum hafði áfrýjandi mikla fyrirvara á því sem hann taldi sig þó geta borið um. Í skýrslutökum og í samantektum sem áfrýjandi ritaði fyrir rannsakendur bar hann ítrekað fyrir sig minnisleysi um atvik sem aðrir sakborningar höfðu borið um. Þá gefa dagbókarfærslur áfrýjanda einnig til kynna að hann hafi í rau n ekkert munað um þau atvik sem hann var spurður um vegna ætlaðrar Keflavíkurferðar en dagbókarfærslur hans eru raktar í úrskurði endurupptökunefndar í máli nr. 8/2014. Í færslunum kemur einnig skýrlega fram að áfrýjandi hafi efast um andlegt heilbrigði si tt á þessum tíma þar sem hann muni ekki eftir þeim lýsingum á atvikum sem aðrir sakborningar í málinu höfðu þá borið um við rannsókn málsins. Þótt áfrýjandi hafi í fyrri skýrslutökum talið sig muna óljóst eftir ferð til Keflavíkur í nóvember 1974 var það f yrst í skýrslutöku 8. desember 1976 sem hann bar um að hafa átt þátt í atlögu að Geirfinni. Hafði hann þá sætt einangrunarvist samfleytt í 27 daga og sætt fjölmörgum yfirheyrslum en um sumar þeirra var ekkert skráð. Frá þessum tíma bar áfrýjandi með svipuð um hætti um aðild sína að atlögu að Geirfinni. Áfrýjandi dró framburð sinn ekki til baka meðan málið var til meðferðar hjá lögreglu og fyrir dómstólum. 109 Í úrskurði endurupptökunefndar var komist að þeirri niðurstöðu að ný gögn sem nefndin hafði undir höndu m hefðu getað skipt verulegu máli ef þau hefðu legið fyrir við meðferð málsins fyrir Hæstarétti sem lauk með sakfellingu áfrýjanda. Taldi nefndin meðal annars að verulegar líkur væru á því að áhrif langrar og harðneskjulegrar einangrunar dómfelldu, rannsók naraðferða, ónákvæmra skráninga 27 framburða, takmarkaðs aðgengis dómfelldu að verjendum og annarra brota á málsmeðferðarreglum hafi ekki verið metin með réttum hætti í dómi Hæstaréttar. Þá hefði áfrýjandi í mörgum tilvikum ekki notið þess margvíslega vafa se m uppi var um atvik málsins. Settur ríkissaksóknari gerði framangreindar niðurstöður endurupptökunefndar að sínum og taldi að ýmsar forsendur sem Hæstiréttur hafði gefið sér um áreiðanleika játninga sakborninga hefðu verið nokkuð veikar. Á þeim grundvelli krafðist hann þess að áfrýjandi yrði sýknaður af ákæru fyrir manndráp. Var áfrýjandi þegar á grundvelli þeirrar kröfugerðar ákæruvaldsins sýknaður af þeim sakargiftum. Þrátt fyrir frásagnir áfrýjanda af þátttöku sinni í átökum við Geirfinn verður á engan h átt ályktað á þann veg að hann eigi sök á því að rannsókn á hvarfi Geirfinns hafi farið í þann farveg og verið framkvæmd með þeim hætti sem raun varð. Í þessu sambandi má sérstaklega vísa til áðurgreindrar niðurstöðu í lokaskýrslu rannsóknarnefndar Reykjav íkur um að játningar áfrýjanda hafi ekki verið endanlegar meðal annars vegna þess að hann hafi borið fyrir sig minnisleysi. Að teknu tilliti til þeirra rannsóknaraðferða sem beitt var, aðstæðna í Síðumúlafangelsi og lengdar þeirrar einangrunarvistar sem áf rýjandi sætti verður ekki talið að við hann sé að sakast um að framburður hans hafi tekið breytingum, verið óljós og með miklum fyrirvörum. 110 Sönnunarbyrði um það hvort áfrýjandi hafi átt sök á því að hann hafi verið ranglega sakfelldur með dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 og að hann hafi valdið eða stuðlað að þeim aðgerðum sem hann reisir kröfu sína á hvílir á stefnda. Þá er til þess að líta að ákvæði 2. og 4. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008 um niðurfellingu og lækkun bóta felur í sér heimild til lækkunar þeirra en ekki skyldu. Að öllu framangreindu virtu hefur stefndi ekki fært nægjanleg rök fyrir því að háttsemi áfrýjanda við rannsókn málsins og meðferð þess fyrir dómi hafi leitt til þess að hann hafi verið sakfelldur með dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/ 1978 eða að hann hafi valdið eða stuðlað að þeim aðgerðum sem hann reisir kröfu sína á. Verður því ekki fallist á kröfu stefnda um að dómurinn nýti heimildir 2. og 4. mgr. 246. gr. til að lækka bótakröfur áfrýjanda af þessum sökum. Miskabætur á grundvelli 246. gr. laga nr. 88/2008 111 Áfrýjandi krefst bóta fyrir frelsissviptingu meðan á gæsluvarðhaldi og afplánun hans stóð í samtals 1792 daga. Krefst hann 972.192.256 króna í miskabætur fyrir þennan þátt en þá fjárhæð kveður hann fengna með því að framreikna bæt ur sem dæmdar voru í dómi Hæstaréttar 3. mars 1983 í máli nr. 124/1980 til verðlags í desember 2019. Áfrýjandi kveður framreiknaðar miskabætur vegna frelsissviptingar samkvæmt þeim dómi nema 542.518 krónum fyrir hvern dag. Þá krefst áfrýjandi sérstaklega m iskabóta að fjárhæð 243.048.064 króna vegna sakfellingar hans með dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978, handtöku og annarra rannsóknaraðgerða, reynslulausnar og ýmissa ágalla við rannsókn og meðferð málsins svo sem áður er lýst. Sú fjárhæð nemur 25% af mis kabótakröfunni vegna frelsissviptingarinnar. Jafnframt krefst áfrýjandi 90.539.860 króna í bætur fyrir tjón vegna missis atvinnutekna í tíu ár frá því hann var fyrst frelsissviptur. 28 112 Stefndi byggir á því að með bótum sem hann hefur þegar greitt hafi hann a ð fullu gert upp allar bætur sem áfrýjandi kunni að eiga rétt á vegna rannsóknar málsins, málsmeðferðar fyrir dómi, frelsissviptingar og sakfellingarinnar. Bæturnar, að fjárhæð 145.000.000 króna auk 7.250.000 króna í málskostnað, séu meira en tvöföld sú fj árhæð sem dæmd hafi verið sem bætur fyrir frelsissviptingu og sakfellingu með dómi Héraðsdóms Reykjavíkur 25. nóvember 2015 í máli nr. E - 823/2014. 113 Samkvæmt gögnum málsins var áfrýjandi sviptur frelsi frá 12. nóvember 1976 til 12. október 1981 vegna rannsó knar málsins og afplánunar dóms. Hann sat í gæsluvarðhaldi frá 13. nóvember 1976 í 1196 daga og í einangrun í 412 daga frá handtöku 12. sama mánaðar. Einangrunarvistin fór að miklu leyti fram í Síðumúlafangelsi. Þá liggur fyrir að áfrýjandi var í fjögur ár á reynslulausn í kjölfar afplánunar. Sýknudómur Hæstaréttar var kveðinn upp rúmlega 38 árum eftir sakfellingu áfrýjanda og tæpum 42 árum eftir að hann var hnepptur í gæsluvarðhald vegna rannsóknar málsins. Áfrýjandi var 33 ára þegar hann var hnepptur í gæ sluvarðhald en 75 ára þegar hann var sýknaður með dómi Hæstaréttar 27. september 2018. 114 Svo sem rakið er að framan sætti áfrýjandi einangrun í 412 daga eftir handtöku og meðan á gæsluvarðhaldi hans stóð. Er þar um að ræða mjög langan tíma sem ekki verður séð að hafi verið réttlætanlegur í ljósi rannsóknarhagsmuna. Svo sem áður hefur verið vik ið að getur langvarandi einangrunarvist haft alvarleg neikvæð áhrif á heilsu sakbornings. Með dómum Hæstaréttar 3. mars 1983 í málum nr. 124, 125, 126 og 127/1980 voru fjórum mönnum sem sátu í gæsluvarðhaldi vegna rannsóknar á hvarfi Geirfinns dæmdar bætur vegna frelsissviptingar. Í forsendum Hæstaréttar í máli nr. 124/1980 segir meðal annars um aðstæður í einangrunarvist í Síðumúlafangelsi: haldið saklausum í gæsluvarðhaldi um 3 ½ mánaðarskeið vegna gruns um, að hann væri viðriðinn stórfelldar misgerðir, þar á meðal það alvarlegasta afbrot, sem um ræðir. Húsakynni þau, sem hann var vistaður í, voru ekki forsvaranleg til svo langrar vistunar, og tók sig þar upp sjúkdómur, sem áður hafði orðið vart. Á meðan á gæsluvarðhaldi stóð og í framhaldi af því, varð gagnáfrýjandi síðan fyrir barðinu á einstæðri umræðu í ýmsum fjölmiðlum, er vógu að mannorði hans og annarra með getsökum og hleypidómum. Í kjölfar gæsluvarðhaldsins fylgdi s kerðing á ferðafrelsi og grunsemdir, uns hið sanna í málinu var í ljós leitt. Þegar ákveða skal miskabætur, er ekki eingöngu á hina óvenjulangvinnu gæsluvarðhaldsvist að líta, heldur einnig þá fáheyrðu andlegu og líkamlegu raun, sem henni var samfara, þótt gagnáfrýjandi hafi bótafjárhæðum í þessum dómi til desembermánaðar 2019, sem kröfugerð hans er reist á, samsvara bæturnar sem dæmdar voru í máli nr. 124/1980 fyrir 105 daga einan grunarvist 56.964.390 krónum. Ljóst er að 412 daga einangrunarvist áfrýjanda við sambærilegar aðstæður hefur verið honum mun þungbærari en þeim sem sætti framangreindri 105 daga frelsissviptingu. Á hinn bóginn athugast að ljóst er af 29 rökstuðningi Hæstarétt ar að fjárhæð bóta tók ekki einungis mið af dagafjölda einangrunarvistar heldur einnig þeim miska sem mennirnir fjórir urðu fyrir vegna eftirfarandi skerðingar á ferðafrelsi og mikillar og óvæginnar opinberrar umfjöllunar um málið. Þótt fallast megi á það með áfrýjanda að framangreindir dómar hafi nokkurt fordæmisgildi við ákvörðun bóta í máli þessu verður ekki litið fram hjá framangreindum þáttum. Verður þeirri málsástæðu áfrýjanda því hafnað að miða beri bætur vegna frelsissviptingar hans, hvort sem var í einangrunarvist eða annars konar gæslu, við 542.518 krónur á dag. 115 Af ummælum í framangreindum dómi Hæstaréttar má ráða að við ákvörðun miskabóta fyrir frelsissviptingu beri að taka tillit til aðstæðna í fangelsi þar sem frelsissviptingin fer fram auk tíma lengdar vistunar. Að auki beri við bótaákvörðun að taka tillit til þess hvaða áhrif vistin hefur haft á líf sakbornings en í dóminum var talið að einangrunarvistin hefði valdið sakborningi í málinu fáheyrðri andlegri og líkamlegri raun og að hann hafi orði ð fyrir barðinu á einstæðri umræðu í ýmsum fjölmiðlum er vógu að mannorði hans með getsökum og hleypidómum. Í dómi Hæstaréttar 26. mars 2013 í máli nr. 601/2012 var jafnframt talið að við ákvörðun fjárhæðar miskabóta vegna frelsissviptingar á grundvelli þá gildandi 2. mgr. 228. gr. laga nr. 88/2008, sem var samhljóða núgildandi 2. mgr. 246. gr. laganna, yrði að líta til þess að aðbúnaður vegna læknisaðstoðar og lyfjagjafar hefði verið ófullnægjandi í gæsluvarðhaldsvistinni. Í dómi Hæstaréttar 16. mars 2017 í máli nr. 345/2016 voru manni meðal annars dæmdar miskabætur vegna einangrunarvistar á grundvelli bótareglu þágildandi 2. mgr. 228. gr. laga nr. 88/2008 en einnig á grundvelli 26. gr. skaðabótalaga vegna þess að vistun hans á lögreglustöðinni við Hverfisgö tu hefði farið fram við óverjandi aðstæður sem brytu í bága við 68. gr. stjórnarskrárinnar. Við mat á fjárhæð bóta, sem ákveðnar voru í einu lagi, var litið til tímalengdar einangrunarvistar og framangreindra aðstæðna við vistunina. 116 Samkvæmt 246. gr. laga nr. 88/2008 skal greiða bætur fyrir fjártjón og miska. Engir þættir miskatjóns eru þar undanskildir. Þegar miski er metinn samkvæmt bótareglu 4. mgr. 246. gr. verður því að leggja mat á það hve þungbær sakfelling og frelsissvipting eða önnur refsing eða re fsikennd viðurlög eru viðkomandi manni. Ræðst það af aðstæðum í hverju máli fyrir sig. Að því gættu og að virtri framangreindri dómaframkvæmd Hæstaréttar verður við ákvörðun bótafjárhæðar í málinu ekki eingöngu horft til tímalengdar frelsissviptingar heldu r einnig til þeirra aðstæðna sem voru í gæsluvarðhaldsvistinni, svo og þeirra áhrifa sem frelsissviptingin hafði almennt á líf og heilsu áfrýjanda. Í því sambandi verður ekki fram hjá því litið að óhófleg tímalengd einangrunarvistar áfrýjanda og aðstæður í Síðumúlafangelsi fólu í sér að hann sætti vanvirðandi meðferð í skilningi núgildandi 68. gr. stjórnarskrárinnar og 3. gr. mannréttindasáttmála Evrópu. 117 Áfrýjandi beið einnig miskatjón vegna sakfellingarinnar sjálfrar. Í því sambandi athugast að þegar þær rannsóknaraðferðir sem beitt var við rannsókn á hvarfi 30 Geirfinns eru virtar ásamt þeirri afstöðu setts ríkissaksóknara, sem birtist í greinargerð hans til Hæstaréttar í máli nr. 521/2017 að fjölmargar brotalamir hafi verið á rannsókninni og sönnunarmati Hæ staréttar í máli nr. 214/1978, verður að líta svo á að áfrýjandi hafi með sakfellingardóminum orðið fyrir alvarlegum réttarspjöllum, sbr. 3. gr. 7. viðauka við mannréttindasáttmálann. Verður lagt til grundvallar við mat á fjárhæð miskabóta að sakfelling ma nns á slíkum grunni valdi honum umtalsverðum andlegum þjáningum. Svo sem ráða má af lýsingu á atvikum í úrskurði endurupptökunefndar í máli áfrýjanda var einnig mikil fjölmiðlaumfjöllun um rannsókn málsins. Málsmeðferð fyrir dómi vakti mikla athygli og var mikið fjallað um hana og sakfellinguna í opinberri umræðu á þeim tíma. Ljóst er að sakfellingardómur þar sem áfrýjandi var dæmdur fyrir manndráp og sú mikla opinbera umræða sem málið hlaut hefur litað líf hans allt frá því að hann var rúmlega þrítugur þar til hann var kominn vel á áttræðisaldur. Af öllu framangreindu er ljóst að málið hefur varpað miklum skugga á líf áfrýjanda. Hefur hann þannig til viðbótar við miska vegna frelsissviptingar þurft að þola umtalsvert miskatjón vegna sakfellingarinnar sjálfr ar sem reist var á rannsókn og málsmeðferð sem ekki var að öllu leyti í samræmi við þágildandi lög um meðferð opinberra mála eins og nánar er rakið í efnisgrein 106 hér að framan. Aftur á móti verður áfrýjandi ekki talinn hafa sýnt fram á að hann hafi beði ð sérstakt miskatjón vegna tímabils reynslulausnar en í því sambandi athugast að í henni fólst ívilnandi eftirgjöf refsivistar sem áfrýjandi hefði ella þurft að sæta. 118 Að öllu framangreindu virtu er fallist á það með áfrýjanda að hann eigi á grundvelli 4. m gr. 246. gr. laga nr. 88/2008 rétt á miskabótum vegna gæsluvarðhaldsvistar, sakfellingar og afplánunar vegna málsins (liðir b til d í stefnu). Því er aftur á móti hafnað að hann eigi umfram það rétt til miskabóta vegna skilorðsbundinnar reynslulausnar (lið ur e í stefnu). Við mat á fjárhæð bóta verður samkvæmt framangreindu einnig litið til þess að áfrýjandi þurfti um langt árabil að þola að vera dæmdur sekur fyrir manndráp, til þeirrar andlegu og líkamlegu raunar sem sakfellingin og frelsissviptingin olli h onum, til þess að hann sætti vanvirðandi meðferð í gæsluvarðhaldinu, til þess að sakfelling hans var gerð á grundvelli rannsóknar og málsmeðferðar sem braut gegn rétti hans sem sakbornings til réttlátrar málsmeðferðar, og afleiðinga alls framangreinds á an dlega og líkamlega heilsu hans (liðir j, k, l, o, p, q og r í stefnu). 119 Svo sem áður er rakið ber stefndi einnig hlutlæga bótaábyrgð gagnvart áfrýjanda samkvæmt 1., sbr. 2. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008 á því tjóni sem hann hefur orðið fyrir vegna rannsók naraðgerða sem ákvæði IX. til XIV. kafla laga nr. 88/2008 taka til. Við ákvörðun fjárhæðar miskabóta verður því tekið tillit þess að áfrýjandi sætti rannsóknaraðgerðum sem fólust í handtöku, leit á heimili hans og haldlagningu minnisbókar 12. nóvember 1976 , öflun upplýsinga um símanotkun hans samkvæmt úrskurði sakadóms Reykjavíkur 19. nóvember 1976 og geðrannsókn sem framkvæmd var á tímabilinu 28. desember 1976 til 23. mars 1977 að beiðni sakadóms Reykjavíkur (liðir a, f, g, h og i í stefnu). 31 120 Að öðru leyti en að framan greinir eru ekki efni til að taka sérstakt tillit til annarra atvika sem áfrýjandi byggir á til hækkunar á miskabótum á grundvelli 246. gr. laga nr. 88/2008. 121 Stefndi byggir á því að við ákvörðun fjárhæðar miskabóta vegna frelsissviptingar haf i í dómaframkvæmd verið miðað við að fjárhæð miskabóta sé hæst fyrir fyrstu daga frelsissviptingar en fari síðan lækkandi. Í því máli sem hér er til umfjöllunar er um að ræða mjög sérstök atvik með mun lengri einangrunarvist en þekkt er í seinni tíma rétta rframkvæmd. Svo löng einangrunarvist er líklegri til þess að hafa meiri og varanlegri sálræn og líkamleg áhrif en styttri frelsissvipting. Á hinn bóginn verður talið að í þeirri réttarframkvæmd sem stefndi vísar til felist það sjónarmið, sem að sínu leyti á einnig við í máli þessu, að ákveðinn hluti miskatjóns vegna frelsissviptingar komi til við það eitt að vera saklaus sviptur frelsi í þágu rannsóknar sakamáls. Ljóst er að atvik þessa máls eru um margt sérstök og gildir það sama að nokkru leyti um atvik í dómum Hæstaréttar í málum nr. 124, 125, 126 og 127/1980. Þótt meta verði atvik í hverju máli fyrir sig verður ekki horft fram hjá því að í seinni tíma réttarframkvæmd hafa miskabætur á grundvelli ákvæða 246. gr. laga nr. 88/2008 verið ákvarðaðar nokkuð læ gri en þær bætur sem dæmdar voru í framangreindum málum. 122 Stefndi byggir einnig á því að við ákvörðun miskabóta til áfrýjanda verði að taka tillit til þess að með dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 var áfrýjandi dæmdur fyrir brot á lögum nr. 65/1974 um áv ana - og fíkniefni. Samverkamaður hans í málinu hafi hlotið 4 mánaða skilorðsbundinn fangelsisdóm fyrir brotið. Ekki er fallist á það með stefnda að sakfelling áfrýjanda vegna framangreinds brots eigi að hafa sérstök áhrif við ákvörðun miskabóta í þessu mál i. 123 Að öllu framangreindu virtu þykja miskabætur til áfrýjanda á grundvelli 1., sbr. 2. mgr. og 4. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008 hæfilega ákveðnar 250.000.000 króna. Fjártjón vegna tekjumissis á grundvelli 246. gr. laga nr. 88/2008 124 Sem fyrr greinir gerir áfrýjandi á grundvelli 246. gr. laga nr. 88/2008 einnig kröfu um greiðslu skaðabóta vegna þess fjártjóns sem hann hafi orðið fyrir við það að hann átti þess ekki kost að afla sér tekna þar sem hann var sviptur frelsi sínu í tæp fimm ár auk þess sem reynsl ulausn sem hann sætti í fjögur ár eftir að afplánun lauk hafi verið afar íþyngjandi. Áfrýjandi byggir á því að hin ranga sakfelling hans hafi leitt til þess að hann glataði tíu árum ævi sinnar enda hafi það tekið hann fimm ár eftir afplánun að komast á rek spöl með nám sitt. 125 Áfrýjandi áætlar fjárhagslegt tjón sitt miðað við missi prestslauna í tíu ár. Byggir hann á því að hann hefði lokið guðfræðinámi tíu árum fyrr ef ekki hefði komið til inngrips stefnda í líf hans. Tekur bótakrafa áfrýjanda mið af meðalár stekjum hans sem sóknarprests síðustu þrjú heilu árin hans á Staðastað og eru verðmæti mánaðarlaunanna framreiknuð til desember 2018 miðað við vísitölu launa og að teknu tilliti til 32% skatthlutfalls. Í samræmi við það nemi krafa hans samkvæmt þessum 32 kröf ulið 1.109.557 krónum fyrir hvern mánuð í tíu ár, sem að teknu tilliti til skatthlutfalls nemi samtals 90.539.860 krónum. 126 Stefndi byggir á því að áfrýjandi hafi ekki sýnt fram á að miða eigi við annað en meðallaun hans síðustu þrjú ár fyrir tjónsatvik eins og venjulegt sé enda teljist það raunhæfust sönnun um tapaðar tekjur viðkomandi á tímamarki tjónsatviks. Sjónarmiðum um að miða eigi við prestslaun sé hafnað enda hafi áfrýjandi hvorki verið guðfræðimenntaður né stundað slíkt nám á tímamarki tjónsatviks. Sönnunarbyrði um fjártjón áfrýjanda hvíli á honum og mótmælir stefndi því sérstaklega að bætur vegna fjártjóns taki til lengri tíma en sem nemur frelsissviptingu áfrýjanda enda hafi hann átt þess kost að takmarka tjón sitt með tekjuöflun eftir að frelsissv iptingu lauk. Til vara telur stefndi rétt að miða við meðallaun verkamanna eða eftir atvikum lágmarkslaun samkvæmt 3. mgr. 7. gr. skaðabótalaga. 127 Almennt má miða við að menn verði fyrir tekjutapi ef þeir eru sviptir frelsi um langan tíma. Fyrir liggur að þó tt áfrýjandi hafi ekki verið í vinnu þegar hann var handtekinn hafði hann áður starfað sem kennari í fjögur ár og hjá Menningarsjóði í eitt ár. Þá lauk áfrýjandi guðfræðinámi eftir að hann lauk afplánun og starfaði sem prestur að námi loknu. Samkvæmt þessu verður lagt til grundvallar að áfrýjandi hafi sýnt fram á að hann hafi orðið fyrir fjártjóni vegna atvinnumissis meðan á afplánun hans stóð. 128 Áfrýjandi hefur lagt fram í málinu upplýsingar um tekjur sínar á árunum 1970 til 1976, framreiknaðar miðað við ve rðlag í desember 2019. Árlegar tekjur hans á árunum 1970 til 1975, framreiknaðar til verðlags í desember 2019, voru á bilinu 1.748.281 króna til 5.295.795 krónur. Á árunum 1973 til 1975 voru tekjur hans á bilinu 1.748.281 króna til 2.113.508 krónur. Ekki l iggja fyrir upplýsingar um tekjur áfrýjanda eftir að afplánun hans lauk. Með vísan til þess verður ekki fallist á það með áfrýjanda að sannað sé að hann hafi orðið fyrir fjártjóni eftir það tímamark. 129 Að öllu framangreindu virtu verða áfrýjanda á grundvell i 4. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008 dæmdar bætur fyrir fjártjón sem hann varð fyrir meðan á afplánun hans stóð og verða þær metnar að álitum. Þykir tjón áfrýjanda vegna þessa þáttar hæfilega metið 10.000.000 krónur. Miskabætur á grundvelli almennra reglna skaðabótaréttar 130 Áfrýjandi byggir á því að hann eigi rétt til bóta á grundvelli almennra reglna skaðabótaréttar vegna þeirra atvika sem hann rekur í stefnu, að svo miklu leyti sem dómurinn taki ekki tillit til þeirra við ákvörðun bóta á grundvelli 246. gr. laga nr. 88/2008. Við ákvörðun bóta til áfrýjanda samkvæmt framangreindu hefur verið tekin afstaða til þeirra þátta, þar með talið opinberrar umfjöllunar um málið, vanvirðandi meðferðar í gæsluvarðhaldi og ýmissa brota gegn réttindum áfrýjanda sem sakborn ings í málinu. Aftur á móti hefur ekki verið tekin afstaða til ummæla á blaðamannafundi sem haldinn var af sakadómi Reykjavíkur áður en ákæra var gefin út en áfrýjandi telur sig hafa verið lýstan sekan á þeim fundi (liður m í stefnu). Þá 33 hefur ekki verið b yggt á því að til viðbótar við þá vanvirðandi meðferð sem dómurinn leggur til grundvallar að áfrýjandi hafi sætt hafi verið brotið gegn mannlegri reisn hans en áfrýjandi vísar í því sambandi til þess að honum hafi verið gefin hugbreytandi lyf (liður n í st efnu). Loks hefur hvorki verið litið til þess tíma sem lögreglurannsókn málsins tók (liður s í stefnu) né til þess að ákæruvaldið tók samkvæmt þágildandi ákvæðum laga nr. 74/1974 þátt í rannsókn málsins (liður t í stefnu). 131 Áfrýjandi byggir á því að uppkva ðning dóms Hæstaréttar 27. september 2018 í máli nr. 521/2017 marki upphaf fyrningarfrests allra bótakrafna hans. Stefndi byggir á því að þær kröfur áfrýjanda, sem urðu gjaldkræfar án tillits til niðurstöðu dóms Hæstaréttar 27. september 2018 í máli nr. 52 1/2017, séu fyrndar. Þá byggir stefndi á því að kröfur áfrýjanda sem reistar eru á reglum mannréttindasáttmála Evrópu sérstaklega, eða öðrum alþjóðlegum skuldbindingum sem íslenska ríkið kunni að hafa undirgengist, að því marki sem slíkar reglur giltu við úrlausn málsins á sínum tíma, teljist einnig fyrndar. Málsástæða stefnda um fyrningu á við um miskabótakröfur sem áfrýjandi gerir vegna framangreindra atvika, sem ekki var tekið tillit til við ákvörðun bóta á grundvelli 246. gr. laga nr. 88/2008. 132 Í gildis tíð laga nr. 14/1905 var almennt miðað við að krafa yrði gjaldkræf við tjónsatburð. Ef ekki var unnt að staðreyna umfang tjóns eða ef tjónið kom fram síðar var upphaf fyrningarfrestsins þó miðað við það tímamark þegar tjónþoli fékk nægilega vitneskju um tj ónið til að gera kröfu, sbr. hér til hliðsjónar dóma Hæstaréttar 7. desember 2000 í máli nr. 197/2000 og 15. maí 2008 í máli nr. 458/2007. Leggja verður til grundvallar að áfrýjandi hafi þegar sakfellingardómurinn féll haft fullnægjandi upplýsingar um þau atvik sem hann byggir bótakröfu sína á að framangreindu leyti. Kröfur áfrýjanda vegna þessara þátta höfðu því stofnast og voru gjaldkræfar í síðasta lagi er sakfellingardómurinn var kveðinn upp eða þegar reynslulausn lauk. Samkvæmt þessu eru miskabótakröfu r áfrýjanda sem byggja á almennum reglum skaðabótaréttar vegna ætlaðrar opinberrar yfirlýsingar um sekt hans á rannsóknartíma, ætlaðs brots gegn mannlegri reisn hans, ætlaðrar óhóflegrar lengdar lögreglurannsóknar og ætlaðrar hlutdrægni ákæruvalds vegna hl utverks þess við rannsókn málsins fallnar niður fyrir fyrningu. Frádráttur vegna greiðslu bóta, málskostnaður og fleira 133 Stefndi greiddi áfrýjanda 145.000.000 króna vegna tjóns þess sem hann varð fyrir vegna frelsissviptingar og sakfellingar með dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 og verður miðað við að greiðslan hafi verið innt af hendi 29. janúar 2020. Kemur þessi fjárhæð til frádráttar þeirri bótafjárhæð sem ákvörðuð hefur verið í málinu. Eftir atvikum þykir rétt að dráttarvextir reiknist á kröfu á frýjanda frá þingfestingardegi málsins í héraði. 134 Rétt þykir að málskostnaður í héraði og fyrir Landsrétti falli niður. 34 135 Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjanda í héraði og fyrir Landsrétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hans sem tilgrein d er í dómsorði án virðisaukaskatts. Í tengslum við ákvörðun þóknunar lögmanns áfrýjanda athugast að stefndi greiddi áfrýjanda 7.250.000 krónur vegna lögmannskostnaðar í tengslum við hagsmunagæslu vegna framangreindrar bótagreiðslu. Hefur það áhrif við ákv örðun lögmannsþóknunar í málinu en lagt er til grundvallar að vinna lögmanns áfrýjanda vegna þeirrar hagsmunagæslu hafi að nokkru marki nýst við undirbúning á kröfugerð áfrýjanda og málatilbúnaði fyrir dómi. 136 Í hinum áfrýjaða dómi var komist að þeirri niðurstöðu að samkvæmt ákvæðum eldri fyrningarlaga nr. 14/1905 hafi allar hugsanlegar kröfur áfrýjanda verið fyrndar. Stefndi byggir hins vegar eingöngu á því í málinu að kröfur sem ekki urðu gjaldkræfar við sýknu dóm Hæstaréttar í máli nr. 521/2017 væru fyrndar. Var þessi niðurstaða héraðsdóms í andstöðu við 2. mgr. 111. gr. laga nr. 91/1991 og er því aðfinnsluverð. Í dóminum var á hinn bóginn jafnframt tekin efnisleg afstaða til annarra málsástæðna og komist að þ eirri niðurstöðu að sýkna bæri stefnda af kröfu áfrýjanda vegna eigin sakar áfrýjanda. Þykja því ekki næg efni til að ómerkja hinn áfrýjaða dóm þrátt fyrir þennan ágalla á samningu hans. Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið, greiði áfrýjanda, Guðjóni Skarphéð inssyni, 260.000.000 króna auk dráttarvaxta samkvæmt 1. mgr. 6. gr. laga nr. 38/2001 um vexti og verðtryggingu frá 27. júní 2019 til greiðsludags, allt að frádregnum 145.000.000 króna 29. janúar 2020. Málskostnaður í héraði og fyrir Landsrétti fellur niðu r. Allur gjafsóknarkostnaður áfrýjanda í héraði og fyrir Landsrétti greiðist úr ríkissjóði, þar með talin þóknun lögmanns hans, Ragnars Aðalsteinssonar, 6.000.000 króna. Dómur Héraðsdóms Reykjavíkur 26. mars 2020 Mál þetta, sem var dómtekið 17. mars 2020, er höfðað fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur af Guðjóni Skarphéðinssyni, Melhaga 12, Reykjavík, á hendur íslenska ríkinu með stefnu birtri 25. júní 2019. Stefnandi krefst þess aðallega að stefndi, íslenska ríkið, verði dæmt til að greiða honum 1.305.780.170 kr . með dráttarvöxtum skv. 1. mgr. 6. gr. laga um vexti og verðtryggingu nr. 38/2001 frá 22. janúar 2019 til greiðsludags, en til vara til að greiða stefnanda aðra lægri fjárhæð að mati dómsins með dráttarvöxtum skv. 1. mgr. 6. gr. laga um vexti og verðtrygg ingu. nr. 38/2001 frá 22. janúar 2019 til greiðsludags, allt að frádregnum 145.000.000 kr. er stefndi greiddi upp í kröfuna 29. janúar 2020. Jafnframt krefst stefnandi málskostnaðar eins og mál þetta væri ekki gjafsóknarmál. Stefndi gerir þær dómkröfur, að virtum þeim 145.000.000 kr., sem stefnanda hafa þegar verið greiddar úr ríkissjóði á grundvelli laga nr. 128/2019, að stefndi verði sýknaður af öllum frekari dómkröfum stefnanda. Til vara er þess krafist að dómkröfur stefnanda verði stórlega lækkaðar. Að auki er þess krafist, aðallega, að stefnandi greiði stefnda málskostnað að skaðlausu, en til vara að málskostnaður verði felldur niður. 35 Þá er þess krafist að við ákvörðun málskostnaðar, þ.m.t. gjafsóknarkostnaðar til stefnanda, verði tekið tillit til þess að stefnanda hafi verið greiddar 7.250.000 kr., þ.m.t. virðisaukaskattur, sem koma skuli til frádráttar, sbr. yfirlýsingu dags. 17. janúar 2020. I 1 Upphaf málsins er að rekja til hvarfs Geirfinns Einarssonar hinn 19. nóvember 1974. Tveimur árum seinna, eða 12. nóvember 1976, var stefnandi málsins handtekinn. Við húsleit hjá honum fundust minnisgreinar, er hann hafði skrifað um ýmislegt er birst hafði í blöðum um rannsóknina á hvarfi Geirfinns Einarssonar og gang hennar. Var stefnandi síðan yfirheyrður hjá rannsóknarlögreglu, en yfirheyrsla hófst kl. 07:30 og mun hafa lokið kl. 13:10. Stefnandi var því næst færður í fangageymslu í Síðumúlafangelsi kl. 1 3:44. Sama dag, um kl. 17:35, var farið með stefnanda í Sakadóm Reykjavíkur til yfirheyrslu, sem lauk kl. 19:45. Var komið með stefnanda til baka kl. 20:10. Fyrir liggur að kl. 23:45 sama dag var dómþing sakadóms háð í fangelsinu og stefnandi yfirheyrður t il kl. 01:30 hinn 13. nóvember. Klukkan 02:00 var stefnandi á ný færður fyrir dóminn og kveðinn upp yfir honum gæsluvarðhaldsúrskurður til 20 daga. Óskaði stefnandi eftir því að Haraldur Blöndal yrði skipaður réttargæslumaður sinn og tók hann sér jafnframt frest til að taka ákvörðun um kæru til Hæstaréttar. Var Haraldur upplýstur um skipun sína kl. 09:00 morguninn eftir. Þann dag, kl. 11:58, var stefnandi yfirheyrður, og lauk þeirri yfirheyrslu kl. 12:50. Síðar sama dag, kl. 15:45, átti stefnandi viðtal við réttargæslumann, til kl. 16:20, svo og aftur kl. 19:05. Var fulltrúi sakadóms viðstaddur umrædd viðtöl. Í framhaldi var þess óskað að gæsluvarðhaldsúrskurðurinn yrði kærður til Hæstaréttar. Hinn 14. nóvember mun stefnandi hafa hitt réttargæslumann sinn. F yrir liggur að stefnandi ræddi við rannsóknarlögreglumann á tímabilinu frá kl. 21:40 til 00:10, en rannsóknargögn munu ekki liggja fyrir. Um kl. 14 hinn 15. nóvember mun réttargæslumaður hafa komið og hitt stefnanda. Klukkan 16:15 var stefnandi síðan tekin n til yfirheyrslu sem lauk kl. 17:45, og liggur fyrir samantektarskýrsla um yfirheyrsluna. Hinn 16. nóvember er bókað að stefnandi hafi verið tekinn til viðtals við rannsóknarlögreglumenn, sem hafi staðið í fimm mínútur. Aftur var stefnandi yfirheyrður þen nan dag kl. 21:30 til kl. 23:42 og liggur skýrsla fyrir um yfirheyrsluna. Stefnandi var á ný yfirheyrður hinn 17. nóvember milli kl. 19:08 og 20:45, en skv. skýrslu var þar fjallað um hlut stefnanda í fíkniefnainnflutningi. Bókað var af því tilefni að ástæ ða þess að stefnandi væri spurður um nefnt hass - í því máli kæmi fram ástæða hjá Sævari til að ljúga sökum á [stefnanda] í Geirfinnsmálinu, enda væri 18. nóvember kom stefnandi fyrir sakadómsfulltrúa, frá kl. 13:35 til 13:50, þar sem staðfest mun hafa verið ný skipan réttargæslumanns. Stefnandi var einnig yfirheyrður nefndan dag frá kl. 15:43 til 16:45. Hinn 19. nóvember mun stefnandi hafa verið tekinn til yfirheyrslu kl. 11:30 sem hafi lokið kl. 11:45. Síðar sama dag, eða kl. 14:15, var stefnandi færður fyrir sakadómsfulltrúa og var réttargæslumaður hans viðstaddur, og ræddi stefnandi einslega við hann í umrætt sinn. Þá var einnig kveðinn upp úrskurður um öflun upplýsinga um símanotkun stefnanda á tilteknu tímabili. Mun stefnandi hafa komið á ný í Síðumúla kl. 15:30. Hinn 21. nóvember átti stefnandi í einrúmi 15 mín. samtal við Jón Bjarman fangelsisprest. Hinn 23. nóvember var stefnandi yfirheyrður frá k l. 14:20 og mun hafa komið til baka kl. 16:22. Hinn 24. nóvember mun stefnandi hafa hitt verjanda sinn ásamt sakadómsfulltrúa, frá kl. 16:35 til 17:10. Þennan dag mun stefnandi einnig hafa gengið frá skriflegri greinargerð um samskipti við Sævar Marinó, ní u bls. að lengd. Þar er m.a. greint frá aðdraganda að ferð til Keflavíkur og fjallað nokkuð um aðstæður við komu þangað. Hinn 25. nóvember mun rannsóknarlögreglumaður hafa hitt stefnanda, frá kl. 11:35 til kl. 12:10. Mun stefnandi þá hafa ámálgað að farið yrði með hann til Keflavíkur í vettvangsferð. Sama dag mun Jón Bjarman hafa hitt stefnanda kl. 16:15, en samkvæmt bókun mun tímalengd viðtalsins ekki hafa verið takmörkuð. Lauk því kl. 16:45. Hinn 27. nóvember átti stefnandi viðtal við lækni, auk þess sem stefnandi mun hafa hitt Jón Bjarman frá kl. 14:35 til 15:00. Hinn 28. nóvember var stefnandi tekinn til yfirheyrslu, sem hófst kl. 16:25, og kl. 16:45 mun stefnandi ásamt rannsakendum hafa farið í ferð til Keflavíkur, sem lauk kl. 19:30. Í þeirri ferð var bókað í rannsóknarskýrslu ýmislegt sem fram mun hafa komið af hálfu stefnanda varðandi einstök atriði sem lutu að rannsókninni. Hinn 29. nóvember er bókað að stefnandi hafi verið yfirheyrður kl. 15:30 36 og hafi verið færður í klefa sinn aftur kl. 18:45. Hafi yfirheyrsla hafist á ný kl. 19:55 og staðið til kl. 22:55. Í rannsóknarskýrslu vegna fyrri yfirheyrslunnar kemur fram að stefnandi hafi tjáð sig um aðdraganda ferðar verið um að morð hefði verið framið. Fyrir liggur að hinn 30. nóvember hafi farið fram sakbending þar hann hafði fjallað um í skýrslum sín um. Sama dag mun stefnandi síðan hafa verið færður í Sakadóm Reykjavíkur og hann yfirheyrður frá kl. 15:00 til 18:30. Þar kom fram á ný umfjöllun um ferð til dur hefði lagt til skóflu er komið hefði verið til baka úr umræddri ferð. Hinn 1. desember, kl. 15:45, mun stefnandi hafa hitt réttargæslumann sinn og sak adómsfulltrúa, þar sem rætt hafi verið um fyrirhugaða fyrirtöku daginn eftir, en fjalla átti þar um framlengingarkröfu vegna gæsluvarðhalds. Lauk þessum viðtölum kl. 16:40. Kom stefnandi síðan fyrir sakadóm hinn 2. desember kl. 14:10, ásamt réttargæslumann i, Hákoni Árnasyni lögmanni. Lýsti hann þar ferð til Keflavíkur. Lauk yfirheyrslu kl. 16:15. Síðar sama dag mun stefnandi hafa átt viðtal við lögreglumann, sem stóð frá kl. 17:45 til 20:00. Kl. 21:00 hitti stefnandi síðan verjanda sinn ásamt öðrum lögmanni , og dómarafulltrúa. Var þar sett þing í sakadómi og kveðinn upp úrskurður um áframhaldandi gæsluvarðhald stefnanda, til 60 daga. Óskaði stefnandi ekki eftir að kæra þann úrskurð til Hæstaréttar. Hinn 3. desember hitti stefnandi lögreglumann, frá kl. 15:00 til 16:30. Hinn 4. desember hitti stefnandi prest, frá kl. 12:55 til 14:15. Hinn 5. desember kl. 14:20 var tekið viðtal við stefnanda, sem lauk kl. 15:40. Fyrirliggjandi eru gögn um það viðtal. Fram kom m.a. að rannsakandi hefði mælt með viðtali stefnanda við geðlækni. Kl. 22:20 átti stefnandi viðtal við rannsakanda, sem lauk kl. 01:50. Fyrir liggja punktar um þetta viðtal. Hinn 7. desember var farið með stefnanda í ferð, sem hófst kl. 15:30 og lauk kl. 18:30. Hinn 8. desember var stefnandi færður til yfir heyrslu kl. 15:00 sem lauk kl. 19:25. Rannsóknargögn munu ekki liggja fyrir varðandi þá yfirheyrslu. Stefnandi var á ný tekinn til yfirheyrslu sem mun hafa hafist kl. 22:30 og lokið kl. 04:10. Í upphafi skýrslu er bókað a frá sannleikanum í máli þessu eftir því sem ég best man. Nokkur fullyrt að tilgreindir fjórmenningar, það er svokallaðir Klúbbmenn, sem sætt höfðu til Keflavíkur, aðdraganda hennar, tildrögum þess að hann tók þátt í ferðinni, samskiptum við mann þar sem talinn var hafa verið Geirfinnur, og hvernig til átaka hefði komið sem leitt hefðu til dauða hans. Þá lýsti hann ferð til baka til Reykjavíkur og að rætt hefði verið um hvað gera ætti við lík hans. Nánar er vísað um málavexti þessa til úrskurðar endurupptökunefndar í máli stef nanda nr. 8/2014, mgr. 400 og áfram. 2 Hinn 16. mars 1977 var ákæra gefin út á hendur stefnanda, Kristjáni Viðari Viðarssyni og Sævari Marinó Ciesielski þar sem þeim var gefið að sök að hafa aðfaranótt miðvikudagsins 20. nóvember 1974 í félagi ráðist á G eirfinn Einarsson í Dráttarbrautinni í Keflavík og misþyrmt honum þar svo að hann hlaut bana af og flutt síðan lík hans um nóttina í bifreið er stefnandi ók að heimili Kristjáns Viðars. Hinn 19. desember 1977 dæmdi Sakadómur Reykjavíkur stefnanda í 12 ár a fangelsi. Með dómi Hæstaréttar hinn 22. febrúar 1980, í máli nr. 214/1978, var stefnandi dæmdur, ásamt öðrum, fyrir að hafa í ferð til Keflavíkur að kveldi 19. nóvember 1974 orðið Geirfinni Einarssyni að bana í Dráttarbrautinni í Keflavík. Með sama dómi var stefnandi einnig dæmdur fyrir fíkniefnabrot og hlaut hann samanlagt 10 ára fangelsi, óskilorðsbundið. Í dómi Hæstaréttar var lagt til grundvallar, að því er varðar sakfellingu á grundvelli 218. og 215. gr. alm. hgl., að atlaga að Geirfinni, sem stefnan di hefði átt þátt í, hefði verið ofsafengin líkamsárás, og að afleiðinguna, bana Geirfinns, yrði að virða stefnanda og samverkamönnum til stórfellds gáleysis. Að því er varðaði málavexti nánar, sbr. dóm réttarins, lið C.3, bls. 110 o.áfr., rakti dómurinn a ð stefnandi hefði fyrst verið yfirheyrður um málið hjá rannsóknarlögreglu hinn 14. maí 1976. Stefnandi hefði síðan verið handtekinn hinn 12. nóvember s.á., og við handtökuna hefði farið fram húsleit, þar sem fundist hefðu minnisgreinar um ýmislegt sem fram hafði komið í dagblöðum um hvarf nefnds 37 Geirfinns, sbr. skýrslu rannsóknarnefndar dags. 12. nóvember 1976. Var stefnandi úrskurðaður til að sæta gæsluvarðhaldi frá 13. nóvember. Í dómi réttarins er rakið að við yfirheyrslu hinn 29. nóvember 1976 hafi stef nandi viðurkennt að hafa ekið með öðrum til Keflavíkur í Volkswagen - á 29. nóvember 1976. Rakið er að daginn eftir, eða hinn 30. nóvember, hafi stefnandi skýrt nánar frá samskiptum við Sævar Marinó Ciesielski og tildrögum nefndrar ferðar. Þá hafi stefnandi greint frekar frá atvikum er vörðuðu ferðina í yfirheyrslu hinn 2. d esember s.á. Hinn 8. desember, sbr. dóm réttarins, bls. 111, hafi stefnandi síðan skýrt frá vitneskju sinni um ferð til Keflavíkur hinn 19. nóvember 1974 í alllöngum framburði. Hafi stefnandi, ásamt fleirum, þar hitt nefndan Geirfinn, og hafi komið til áta ka sem hann hafi átt þátt í. Í skýrslu hinn 14. desember s.á. hafi stefnandi u hjá lögreglu, sem hann hafi síðan staðfest hinn 31. janúar, sbr. úrskurð sakadóms 31. janúar 1977. Þá hafi stefnandi einnig komið fyrir dóm 29. og 30. júní s.á., og staðfest lögregluskýrsluna að nýju. Mun hann hafa haft fyrirvara á ýmsum atriðum sem áður höfðu komið fram, en talið sig muna að hafa átt samskipti við nefndan Geirfinn, freistað að stöðva för þess síðarnefnda af vettvangi í Dráttarbrautinni í Keflavík en þá lent í tuski við hann og náð á honum hálstaki. Hafi hann skynjað að Geirfinnur hefði l egið hreyfingarlaus á jörðinni, og talið hann ó hinn 11. júlí 1977. Á dómþingi hinn 27. september s.á. hafi framburður stefnanda verið samprófaður við stefnanda hafi hinn 12. júlí 1977 verið samprófaðu r við framburð Erlu Bolladóttur, og mun ferð til Keflavíkur nefnt kvöld þá hafa verið staðfest, en ekki virðist hafa verið samhljómur um nokkur atriði varðandi atburðarásina sem slíka, sbr. bls. 117. Í dómnum er lýst ferð sendibifreiðar til Keflavíkur umræ tt kvöld, og skýrslum sem Sigurður Óttar Hreinsson hafi gefið í því sambandi hinn 13. og 14. desember 1976, 24. og 25. janúar 1977, og fyrir dómi 25. maí s.á. Þá er rakið, sbr. bls. 121, að við sviðsetningu atvika í nefndri dráttarbraut hafi stefnandi lýst hálstaki sem Geirfinnur hafi verið tekinn og hann hafi átt þátt í. Við sendibifreiðinni, sem höfð var við sviðsetninguna, og auk þess væru á henni rauðar rendur Marinós og Kristjáns Viðars, svo og framburður Erlu, varðandi umrædda ferð, mannslátið, og atvik í kjölfar ferðarinnar, á tímabilinu frá 1976 o g fram á mitt ár 1977, eru enn fremur ítarlega raktar í dómi Hæstaréttar. Voru þær játningar taldar geta samræmst játningum stefnanda. Í D - lið dóms Hæstaréttar er síðan rakið að hinn 6. júlí og hinn 13. september 1977 hafi þeir Kristján Viðar og Sævar Mari rannsóknarmenn og fangaverðir hafi beitt þá ólögmætri harðneskju, leitt þá til ákveðinna frásagna, samræmt sögur þeirra og enda viðhaft óhæf margsinnis endurtekið játningar sínar, bæði fyrir rannsóknarlögreglumönnum og dómurum, stu ndum að viðstöddum verjendum. Hurfu þeir ekki frá játningum sínum, fyrr en langt var liðið á rannsókn málsins og að [stefnandi] hefur haldið fast við framburð sinn, og ýmis gögn önnur benda ótvírætt til, að ákærðu hafi marktækar. Í niðurlagi dómsins, að því er nefndan ákærulið varðaði, kemur eftirfarandi fallast á þá niðurstöðu héraðsdóms, að sannað sé, að Geirfinnur hafi beðið bana af völdum ákærðu [stefnanda], Kristjáns og Sævars í átökum þessum, en ekki verður fullyrt nánar um þátt hvers einstaks þeirra í þessu voðaverki. Eru þeir allir sa mvaldir að bana Geirfinns Einarssonar og eiga refsiverða sök á 3 38 Samkvæmt dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 var stefnandi, ásamt Sævari Marinó, jafnframt fundinn sekur um brot gegn lögum um ávana - og fí kniefni. Málið var höfðað með ákæru, birtri 17. janúar 1977, er hann sætti gæsluvarðhaldi vegna gruns um aðild að hvarfi Geirfinns. Í ákærunni var stefnandi ákærður ð hassefni væri falið í bifreiðinni. Bifreiðin kom til landsins hinn 12. desember 1975. Um var að ræða 3,75 kg. Sjá nánar héraðsdóm, kafla VI, bls. 317 o.áfr. Var stefnandi handtekinn vegna þessa máls sama dag, og sætti síðan gæsluvarðhaldi til 18. desembe r s.á. Í dómi héraðsdóms, sem staðfestur var í Hæstarétti, kom m.a. fram, varðandi sakfellingu stefnanda, að hann hefði við fyrstu yfirheyrslu hjá lögreglu og fyrir sakadómi í ávana - og fíkniefnamálum viðurkennt að hafa haft vitneskju um tilvist fíkniefna í bifreið sinni, áður en hún var sanna ð að stefnandi hefði staðið að flutningi bifreiðar sinnar þrátt fyrir að honum hefði verið ljóst að í bifreiðinni væru fíkniefni. Brot stefnanda var fellt undir 2. gr., sbr. 5. gr. og 6. gr., laga nr. 65/1974 um ávana - og fíkniefni og 2. gr., sbr. 10. gr., rgl. nr. 390/1974 um sölu og meðferð ávana - og fíkniefna. Brot gegn nefndum lögum vörðuðu sektum, varðhaldi eða fangelsi allt að tveimur árum. Brot stefnanda voru dæmd saman og refsing ákveðin til samræmis við 70. gr., sbr. 77. gr. alm. hgl. Ekki var neyt t heimildar niðurlagsákvæðis 77. gr. til að dæma einungis sekt vegna fíkniefnabrotsins, samhliða fangelsisdómi. Samverkamaður stefnanda var dæmdur í fjögurra mánaða skilorðsbundið fangelsi í óáfrýjuðum dómi í héraðsdómi. 4 Hinn 26. júní 2014 fór stefnand i fram á að Hæstaréttarmálið nr. 214/1978 yrði endurupptekið og flutt að nýju og stefnandi sýknaður af ákæruatriðum. Með úrskurði sínum í máli nr. 8/2014 féllst r brot á 218. og 215. gr. almennra hegningarlaga, með því að verða, ásamt tveimur öðrum mönnum, Geirfinni Hinn 27. september 2017, sbr. dóm Hæstaréttar í málinu nr. 521/2017, var stefnandi sýknaður af kr öfum samkvæmt ákæru frá 16. mars 1977. Í málinu var hins vegar ekki tekin afstaða til efnisatriða málsins, svo sem nánar er gerð grein fyrir hér á eftir. Samkvæmt lögum nr. 128/2019 um heimild til að greiða bætur vegna dóms Hæstaréttar í máli nr. 521/2017 greiddi stefndi stefnanda samtals 145.000.000 kr. hinn 23. janúar 2020. II Í upphafi tekur stefnandi fram að hann hafi setið í gæsluvarðhaldi í 1202 daga, þar af 412 daga í einangrunargæslu í Síðumúlafangelsi. (EUN, mgr. 1413). Hann hafi verið í afplán un frá 22. febrúar 1980 til 23. október 1981. Hann hafi því verið sviptur frelsi samfellt frá 12. nóvember 1976 til 12. október 1981 eða í tæp fimm ár eða 1792 daga. Stefnandi byggir á því að meðan hann hafi setið í gæsluvarðhaldi hafi verið brotin á honum nánast öll þau réttindi sem honum hafi verið áskilin í lögum þess tíma. Sama eigi við um meðferðina fyrir Sakadómi Reykjavíkur eftir útgáfu ákæru og þegar dómsrannsó kn hafi hafist. Stefnandi og skipaður verjandi hans hafi verið útilokaðir frá þinghöldum í málinu þegar aðrir ákærðu og vitni hafi verið yfirheyrð. Þinghöld hafi verið lokuð í andstöðu við lög. Réttur ákærða til að vera viðstaddur dómþing með verjanda sínu m og til að spyrja vitni og aðra ákærðu og gagnspyrja hafi því verið tekinn af stefnanda. Honum hafi ekki gefist kostur á skilvirkri vörn eins og lög hafi áskilið honum og því hafi verið útilokað að dómstólar kæmust að réttri niðurstöðu. Vistun stefnanda í einangrun í Síðumúlafangelsi og áhrif hennar. Stefnandi byggir á því að Hæstiréttur hafi fjallað um aðstæður í Síðumúlafangelsi á þessum tíma, þ.e. árið 1976, m.a. í dómi í málinu nr. 127/1980 en þar hafi maður sem setið hafði að ósekju í gæsluvarðhaldi í Síðumúlafangelsi í 105 daga krafist bóta úr hendi ríkissjóðs. Í dómi Hæstaréttar segi m.a. 39 um fangelsið: Hér lýsi Hæstiréttur aðstæðum í sama fangelsi og stefnandi hafi verið vistaður í til miklu lengri vistunar. Telja verði þessa umsögn Hæstaréttar fullnægjandi sönnun um óforsvaranlegar og skaðlegar aðstæður í Síðumúlafangelsi á þeim tíma er stefnandi hafi verið vistaður þar, eða frá nóvember 1976. Í sama dómi Hæstaréttar sé fjallað um þá raun sem vistunin reyndist bótakrefjandanum. Gæsluvarðhaldsvistinni sé lýst í dómi Hæstaréttar sem óvenju langvinnri og hún sögð fáheyrð andleg og líkamleg raun. Þess sé hvorki getið í hinum áfrýjaða héraðsdó mi né í dómi Hæstaréttar hvort bótakrefjandinn var í einangrun eða í almennu gæsluvarðhaldi. Stefnandi hafi verið vistaður u.þ.b. fjórum sinnum lengur en bótakrefjandinn í einangrun í Síðumúlafangelsi og í heild hafi hann verið vistaður næstum tólf sinnum lengur í gæsluvarðhaldi. Vistun stefnanda hafi því verið miklum mun langvinnari og andleg og líkamleg raun margföld. Það sem einkenni mál stefnanda sé hin óvenju langvinna gæsluvarðhaldsvist í 1202 daga eða á fjórða ár, en tímabilið skiptist þannig, sem f yrr segir, að fyrstu 412 dagana sat hann í einangrun í Síðumúla. Svo langur gæsluvarðhaldstími, og ekki síst hin langvinna einangrun, hafi með öllu verið óþekktur meðal siðaðra þjóða og óforsvaranlegur. Stefnandi verði ekki sakaður um handtökuna, gæsluvarð haldið eða lengd þess. Hann hafi ekkert tilefni gefið til þeirra aðgerða. Enda þótt hann hafi ekkert vitað um hvarf Geirfinns Einarssonar og væri saklaus af því hvarfi hafi hann leitast við að hjálpa rannsóknarlögreglunni með því að setja fram tilgátur um atburði þá sem lögreglan kvaðst vera að rannsaka. Í áfellisdómum sakadóms og Hæstaréttar virðist á því byggt að stefnandi hafi játað á sig sakir. Þá byggir stefnandi á því að í sönnunargögnum hæstaréttarmálsins frá 1980 sé hvergi að finna fyrirvaralausa játningu hans þess efnis að hann beri ábyrgð á hvarfi Geirfinns Einarssonar og sé ályktun Hæstaréttar þar um (dómasafn HR 1980, bls. 113) með öllu ó heimil og röng. Í lokaskýrslu stefnandi ekki verið í Keflavík 19. nóvember 1974 og hafði ekkert að játa. Stefnandi tekur fram að eftir því sem liðið hafi á einangrunarvistina og rannsóknaraðilar hafi þrengt meira að honum hafi minnisvafaheilkenni (sbr. Skýrslu starfshóps, dskj. nr. 16) tekið að sækja að honu m og hann hafi að hluta farið að trúa frásögnum lögreglu um atburði. Hann hafi þó aldrei verið sannfærður um réttmæti frásagna lögreglunnar og hafi aldrei viðurkennt fyrirvaralaust að hann bæri ábyrgð á hvarfi Geirfinns Einarssonar. Túlkanir Sakadóms Reykj avíkur og Hæstaréttar séu að þessu leyti rangar og ekki byggðar á réttri túlkun á sönnunargögnum sakamálsins. Meintar játningar hans hafa reynst falskar. Skipting frelsissviptingar stefnanda í tímabil Stefnandi telur að skipta megi frelsissviptingu hans í eftirtalin tímabil, það er einangrun í gæsluvarðhaldi í 412 daga, gæsluvarðhald í 790 daga og afplánun í 590 daga. Á meðan stefnandi hafi verið í gæsluvarðhaldi hafi hann verið borinn sökum um refsiverða háttsemi en saklaus talinn að lögum þar sem dómur var ekki genginn. Á því tímabili hafi ríkt alger óvissa í lífi stefnanda um það hversu lengi honum yrði haldið í gæsluvarðhaldi og hvort hann yrði fundinn saklaus eða sekur. Stefnandi hafi verið ranglega sakfelldur í dómi Hæstaréttar og hafi hann saklaus afplánað 590 daga í fangelsi. Síðan hafi hann búið við reynslulausn í fjögur ár. Hin bótaskylda háttsemi stefnda Réttur stefnanda til bóta úr hendi stefnda er í fyrsta lagi vegna frelsissviptingar í tæp fimm ár. Réttur stefnanda til bóta takmarkist ekki v ið handtöku og frelsissviptinguna. Vísast um það til 246. gr. sakamálalaga, sem mælir fyrir um að dæma skuli bætur vegna aðgerða skv. IX. XIV. kafla laganna. Stefnandi eigi því samkvæmt fyrirmælum sakamálalaganna einnig lögvarinn rétt á bótum úr hendi stef nda, m.a. skv. reglunni um hlutlæga bótabyrgð, fyrir eftirfarandi: a) Ólöglega handtöku skv. XIII. kafla sml. (EUN mgr. 400, 1455 og 2018) 40 b) Ólöglegt gæsluvarðhald skv. XIV. kafla sml. (EUN mgr. 400, 1902 og 2019) c) Ranga dóma sakadóms Reykjavíkur og Hæstaréttar. d) Ólöglega afplánun skv. 4. mgr. 246. gr. sml. e) Ólöglegt skilorð í fjögur ár, sem er hluti/framhald afplánunar. f) Ólöglega leit skv. X. kafla sml. (EUN mgr. 400 og 2018) g) Ólöglega haldlagningu á munum skv. IX. kafla sml. (EUN mgr. 2018) h) Ólöglega sím ahlustun skv. XI. kafla sml. (EUN mgr. 448) i) Ólöglega læknisskoðun skv. XII. kafla sml. (EUN mgr. 916) Hin hlutlæga ábyrgð stefnda taki einnig til þátta sem ekki verði skildir frá frelsissviptingunni, svo sem j) Hinnar andlegu og líkamlegu raunar á frelsiss viptingartímanum og í framhaldi af honum (EUN mgr. 1814 - 1819 og dskj. nr. 15) k) Óforsvaranlegra húsakynna, þar sem stefnandi sætti ómannúðlegri og vanvirðandi meðferð andstætt þeirri meginreglu sem nú er í 68. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. og 3. gr. mannrétti ndasáttmála Evrópu. (sjá Hrd. nr. 345/2016 og EUN mgr. 1811 - 1813) l) Brota á rétti stefnanda til réttlátrar málsmeðferðar (t.d. EUN 1856 - 1865) m) Opinberrar yfirlýsingar stefnda um sekt stefnanda á rannsóknartíma. (EUN mgr. 116 - 117, 144, 1960, 2096 og 2366 og ds kj. nr. 9.5 - 9.7) n) Brots stefnda gegn mannlegri reisn stefnanda m.a. með notkun hugbreytingalyfja. (EUN mgr. 1823) o) Afleiðinga frelsissviptingarinnar og meðferðarinnar í heild á andlega og líkamlega heilsu stefnanda. (EUN. mgr. 587, 787, 796, 814 og 2227 og d skj. nr. 15). p) Ranglegrar brennimerkingar um sekt stefnanda allt frá handtöku 1976 og síðan frá sakfellingu 1980 til sýknudóms 2018. q) Óbókaðra lögregluyfirheyrslna, samprófana og vettvangsferða, en ekki er upplýst hvað gerðist við þær aðstæður. ( EUN mgr. 1 824 - 1833) r) Skýrslugjafar stefnanda þar sem ekki var gætt lagafyrirmæla um framkvæmdina og að auki voru spurningar lögreglu leiðandi andstæðar lögum. (EUN mgr. 2245, 2254, 2299, 2301 og 2386). s) Alltof langs tíma við rannsókn málsins hjá lögreglu og fyrir dómi andstætt lagafyrirmælum og án þess að stefnandi verði sakaður um dráttinn. t) Óhlutlægni ákæruvaldsins, sem tók beinan þátt í rannsókn málsins og skorti því áskylda hlutlægni við útgáfu ákæru, dómsrannsókn og flutning málsins fyrir dómstólum. Verði ekki fallist á að síðasttaldir þættir, allir eða flestir, falli undir hina hlutlægu bótaábyrgðarreglu sakamálalaganna, þá sé jafnframt byggt á sakarreglunni og reglunni um húsbóndaábyrgð ríkisins á ólögmætum, saknæmum og bótaskyldum verkum lögreglu, ákæruvalds og dómstóla. (Sjá Hrd. nr. 345/2016). 41 Nánar um bótaskylda háttsemi Um lið a) Fyrir handtökunni hafi þegar verið gerð grein hér að framan. Eins og gæsluvarðhaldsúrskurður sakadóms í framhaldi af handtökunni og dómur Hæstaréttar 20. nóvember 1976 (Hrd. nr. 218/1976) bera með sér hafi ekki verið fyrir hendi rökstuddur grunur um refsivert athæfi. Rannsókn hafi beinst að því hvort stefnandi þekkti Sævar Marinó Ciesielski. Um b) Þegar hafi verið fjallað um hið tilefnislausa og langvarandi gæsluvarðhald og einang run í fangelsinu í Síðumúla sem jafngilti pyntingum, ómannúðlegri og vanvirðandi meðferð. Öll sök og ábyrgð á hinni langvarandi einangrun og almennu gæsluvarðhaldi sé hjá stefnda. Um c) Með sýknudómi í málinu í september 2018 sé staðfest að umræddir refsid ómar voru rangir. Um d) Þar sem refsdómarnir hafi verið rangir hafi afplánunin verið andstæð lögum. Um e) Skilorðið hafi einnig verið ólöglegt. Um f) Leit hafi verið gerð hjá stefnanda er hann var handtekinn. Sú leit hafi verið löglaus og bótaskyld, sbr. IX. kafla sml. Um g) Ólögleg haldlagning hafi verið gerð hjá stefnanda við handtökuna andstætt lögum. Um h) Á rannsóknartímanum hafi verið aflað gagna um símtöl stefnanda og hafi sú gagnaöflum verið andstæð friðhelgi einkalífs stefnanda og ólögleg. (EUN mg r. 448) Um i) Stefnandi hafi sætt geðrannsókn meðan hann hafi verið í gæsluvarðhaldi og hafi það verið tilefnislaust og andstætt lögum. (EUN mgr. 916) Um j) Hæstiréttur hafi í dómi 1983 lýst því hvílík andleg og líkamleg raun það hafi verið fyrir fjóra men n sem vistaðir hafi verið í gæsluvarðhaldi ýmist í 90 eða 105 daga í Síðumúlafangelsi 1976 fyrir sömu sakir og stefnandi. Sú niðurstaða Hæstaréttar eigi enn frekar við um stefnanda, sem hafi setið í sama fangelsi á sama tíma margfalt lengur. Leggja verði þ essa ályktun Hæstaréttar til grundvallar dómi í máli þessu um bótakröfu stefnanda, enda sé ályktunin óumdeild og því ekki nauðsynlegt að stefnandi leggi fram sönnunargögn um hina andlegu og líkamlegu raun með vottorði eða umsögn fagaðila, sem hann þó hafi gert (dskj. nr. 15). Við mat á umræddri raun beri að hafa í huga hversu miklu lengur stefnandi hafi verið hafður í haldi og þar af langtímum saman í einangrun. Enn fremur að á gæsluvarðhaldstíma stefnanda hafi hann ranglega verið dæmdur sekur af Sakadómi R eykjavíkur og því hafi síðan lokið með dómi Hæstarétti um sök á manndrápi. Til öryggis er lagt fram læknisvottorð (dskj. nr. 15). Um k) Stefnandi hafi verið vistaður í húsakynnum sem Hæstiréttur hafi í dóminum 1983 lýst óforsvaranleg til 90 105 daga vistu nar, hvað þá þeirrar langvarandi vistunar sem stefnandi sætti í einangrun í Síðumúlafangelsi. Á því sé byggt að leggja beri ályktun Hæstaréttar til grundvallar í máli þessu og ekki þurfi að leggja fram frekari gögn þessu til staðfestingar. Vistunin við þes sar aðstæður hafi því verið andstæð lögum. Um l) Brotið hafi verið með margvíslegum hætti á réttindum sem stefnanda sem sakborningi hafi verið tryggð í þeim lögum sem hafi gilt á þeim tíma sem hér er um fjallað, þar á meðal þannig að stefnandi hafi ekki n otið lögbundinnar réttargæslu á rannsóknarstigi og verjanda hans hafi verið haldið frá yfirheyrslum yfir honum af ásetningi. (EUN mgr. 1873 og 1889). Verjandi hafi ekki haft aðgang að rannsóknargögnum. Að auki sé byggt á eftirfarandi misgjörðum, sem stefn di ber fébótaábyrgð á, í garð stefnanda: Stefnandi hafi verið yfirheyrður í tugi skipta án þess að skýrslur finnist um efni þeirra yfirheyrslna (EUN mgr. 1824 - 1826). Á tímabilum hafi sakadómur bannað öll samskipti milli stefnanda og verjanda hans og skerti þar með rétt hans til að undirbúa skilvirka vörn. (EUN. mgr. 1873 og 1890 - 1895). Stefnandi hafi verið yfirheyrður heimildarlaust af útlendum lögreglumanni sem stjór nað hafi rannsókninni eða leitt hana án þekkingar á íslensku máli og íslenskum lögum, m.a. um réttindi sakborninga. Hann hafi ekki uppfyllti skilyrði 33., 35., 39. og 40. gr. oml. nr. 74/1974. (EUN mgr. 1866 - 1872 og 1985). 42 Brotið hafi verið á réttindum ste fnanda sem gæsluvarðhaldsfanga með langvarandi heilsuspillandi einangrun og fáheyrðri og andlegri og líkamlegri raun í húsakynnum sem voru óforsvaranleg. (EUN mgr. 1902). Stefnandi hafi stundum verið yfirheyrður lengur en lög heimila.(EUN mgr. 2229 og EUN mgr. 1455). Hvorki stefnandi né verjandi hans hafi átt þess kost að spyrja vitni og meðákærðu fyrir lögreglu/dómi. Verjandinn hafi ekki boðaður til dómþinga þegar málið hafi verið tekið fyrir nema verið væri að yfirheyra stefnanda sjálfan. (EUN mgr. 2182 - 2 190) Brotið hafi verið gegn jafnstöðu (e. equality of arms) stefnanda og ákæruvalds þar sem fulltrúa ákæruvalds hafi gefist kostur á að vera viðstaddur lögregluyfirheyrslur og öll dómþing og spyrja þar aðila og vitni. Dómþing hafi verið lokuð að undanskild u því dómþingi er málið hafi verið munnlega flutt í héraði (EUN mgr. 2183). Stefnanda og verjanda hans hafi verið meinuð viðvera, en saksóknari yfirheyrði með dómurum. (EUN mgr. 1875 - 1877). Stefnandi hafi því ekki getað haldið uppi vörnum sem hann hafi þó átt rétt á lögum samkvæmt (EUN mgr. 2187). Dómararnir í héraði hafi orðið vanhæfir þar sem þeir höguðu málsmeðferð eins og þeir færu með ákæruvald í málinu. (EUN mgr. 2102 - 2103) Stefnandi hafi ekki verið talin saklaus á málsmeðferðartímanum, sbr. blaðamann afund sakadóms Reykjavíkur undir stjórn erlends lögreglumanns (dskj. nr. 9.5) og yfirlýsingu dómsmálaráðherra um að þungu fargi væri létt af þjóðinni (dskj. nr. 9.6). Hæstiréttur hafi staðfest í Hæstaréttarmálunum nr. 218/1976 og 219/1978 gæsluvarðhaldsúrs kurði sakadóms yfir stefnanda. Þrír af fimm dómurum sem kváðu upp refsidóminn í máli nr. 214/1978 hafi átt aðild að gæsluvarðhaldsdómunum, sem gerði dómurum ókleift síðar að taka hlutlæga afstöðu til sakarefnisins. Hlutlægnireglu dómara hafi ekki gætt. Ste fnandi hafi ekki notið ekki réttlátrar málsmeðferðar. Málsmeðferðin hafi varað óhóflega lengi og þar með gæsluvarðhaldið í andstöðu við 1. mgr. 70. gr. stjórnarskrárinnar og 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu (sjá hrd. nr. 338/2002). Um m) Á blaðamannfund i sem haldinn hafi verið af Sakadómi Reykjavíkur áður en ákæra var gefin út hafi stefnandi verið lýstur sekur og dómsmálaráðherra tekið undir það (dskj. nr. 9.5 - 9.6). Um n) Mannleg reisn stefnanda hafi notið stjórnskipulegrar verndar, en gegn henni hafi ve rið brotið, m.a. með pyntingum, ómannúðlegri og vanvirðandi meðferð, svo og lyfjagjöf. Um o) Hæstiréttur hafi lýst því í fyrrnefndum dómum 1983 hvílík andleg og líkamleg raun það teldist að halda sakborningi í gæsluvarðhaldi á sama tíma í sama fangelsi út af sama sakarefni í 105 daga. Raun stefnanda hafi verið margfalt meiri. Um p) Stefndi beri að mestu eða öllu ábyrgð á þeirri neikvæðu umræðu sem hafi verið um stefnanda í fjölmiðlum frá handtöku 1976 til dómsáfellingar 1980 (EUN mgr. 116 - 121 og 800) og en n frekar á áhrifum af röngum dómum sakadóms og Hæstaréttar allt til sýknudómsins 2018. Umræðan verði rakin til lögreglu og Sakadóms Reykjavíkur. Brennimerkingin sem í þessu hafi falist hafi því varað í u.þ.b. 42 ár. Um q) Óumdeilt sé að stefnandi hafi veri ð yfirheyrður af lögreglu og tekið þátt í samprófunum miklu oftar en lögboðnar skriflegar skýrslur eru til um (EUN mgr.1827 - 1829). Einnig hafi verið farið með hann í vettvangsferðir án þess að um þær ferðir væru gerðar skýrslur, svo sem lög buðu (EUN mgr. 2198). 43 Þannig hafi lögreglan undir stjórn sakadóms brotið réttindi á stefnanda, sem honum hafi verið áskilin í lögum. Telja megi víst, þannig að jaðrar við fullvissu, að ekki hefði komið til sakfellingar stefnanda ef sakadómur og lögregla hefðu farið að lö gum, einkum um réttindi sakborninga og ákærðra. Um r) Í þeim tilvikum sem skýrslur hafi verið skriflegar hafi þess ekki ætíð verið gætt að lesa stefnanda réttindi hans sem sakbornings (EUN mgr. 2198) né að gæta laga um hvernig haga skyldi spurningum EUN m gr. 2198). Skýrslur beri með sér að lögreglan hafði fyrir fram mótaða afstöðu til atvika og spurði leiðandi spurninga í samræm við það (EUN mgr. 1825, 2018, 2245, 2299, 2301 og 2386). Um s) Stefnandi hafi verið handtekinn og úrskurðaður í gæsluvarðhald í nóvember 1976 ( hrd. nr. 218/1976) og lokadómur gekk í febrúar 1980 eða 40 mánuðum síðar. Um t) Ákæruvaldið hafi tekið beinan þátt í rannsókn málsins á lögreglurannsóknarstigi og hafi því skort hlutlægni við útgáfu ákæru og flutning málsins fyrir dómstólum . (Sjá t.d. EUN mgr. 131, 134 136, 138, 150, 154, 156, 171, 194, 209, 214 o.fl.) Á því sé byggt að allir framangreindir þættir skuli hafa hækkunaráhrif á fjárhæð miskabóta til stefnanda úr hendi stefnda á grundvelli hinnar lögbundnu hlutlægu bótaábyrgðar ríkisins og eftir atvikum á grundvelli sakarreglunnar og húsbóndaábyrgðarreglunnar telji dómurinn að einhver þáttanna falli ekki undir hlutlæga ábyrgð stefnda samkvæmt sakamálalögunum. Ásetningur lögreglu og dómstóla. Refsiverð háttsemi lögreglu, ákæruva lds og dómstóla Á þeim tíma sem hér er fjallað um hafi lagareglur um réttarstöðu sakbornings verið afar skýrar, ekki síst um lögregluyfirheyrslur og skráningu þeirra. Sama eigi við um lagareglur um réttindi og skyldur verjanda og rétt stefnanda sem sakborn ings og síðar ákærða til skilvirkrar varnar á öllum stigum. Verjendur skyldu eiga þess kost að vera viðstaddir lögregluyfirheyrslur. Réttarhöld í sakamálum skyldu vera opin og ákærðu og verjendur þeirra áttu rétt á að spyrja aðra ákærða og vitni fyrir dómi . Brot á réttindum stefnanda á þessum sviðum og öðrum hafi verið framin af ásetningi af lögreglu og sakadómi og auki það á alvarleika hinar röngu niðurstöðu dómstólanna um sekt stefnanda og leiði til hærri miskabóta honum til handa en ella. (EUN mgr. 1873 og 1877) Byggt sé á því að háttsemi hinna opinberu starfsmanna sem að rannsókn málsins komu á öllum stigum hafi verið refsiverð. Sakfelling stefnanda hafi þar með verið fengin fyrir óráðvandlegt athæfi og hafi það áhrif á ákvörðun miskabóta til hækkunar, s vo og það að stefnandi hafi verið borinn sökum um alvarlegasta glæp sem getið er í lögum. Stefnandi sé ósammála þeirri órökstuddu ályktun endurupptökunefndar að um refsilausa háttsemi lögreglu og dómara hafi verið að ræða (EUN mgr. 2205). Um tímamörk Í l jósi þess hve langt sé síðan þeir atburðir sem hér um ræðir hafi átt sér stað sé rétt að árétta að kröfur stefnanda séu ekki fyrndar, enda sé upphaf fyrningarfrestsins uppkvaðning sýknudóms Hæstaréttar í september 2018. Stefnandi hafi ekki átt þess kost að krefja stefnda um skaðabætur vegna handtöku, frelsissviptingar og annarra réttindaskerðinga og illrar meðferðar fyrr en hann var lýstur sýkn af ákæru um manndráp. Fari svo að dómurinn telji að bótaskylda stefnda vegna einhverra ofangreindra þátta verði e inungis byggð á öðrum bótagrundvelli en reglunni um hlutlæga bótaábyrgð, þá sé því haldið fram að þeir kröfuliðir séu einnig ófyrndir. Skýringin sé m.a. sú að ekki sé unnt að aðskilja þá frá þeim þáttum sem beinlínis eru nefndir í köflum IX XIV í sakamálal ögunum. Sem dæmi megi nefna að ekki sé unnt að skilja frá kröfunni um bætur fyrir gæsluvarðhald í einangrun kröfuna um bætur vegna þeirra pyntinga og vanvirðandi meðferðar sem fólust í einangruninni í rúmlega 400 daga. Sama sé að segja um þá óréttlátu máls meðferð sem stefnandi hafi sætt að því leyti að sú meðferð verði ekki aðskilin frá hinni ógnarlöngu frelsissviptingu stefnanda og hinni andlegu og líkamlegu raun. Telja megi víst að rannsókn málsins gagnvart stefnanda hefði verið felld niður eða hann sýkna ður ef hann hefði notið réttlátrar málsmeðferðar í samræmi við þá gildandi réttarreglur. 44 Réttarreglur Meðal réttareglna sem vísað sé til eru: Stjórnarskráin, gr. 68 72; mannréttindasáttmáli Evrópu, gr. 3, 5, 6, 8, 13, og 3. gr. samningsviðauka nr. 7; alþ jóðasamningur um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi, gr. 7, 9, 10, 14 og, 17; samningur gegn pyndingum og annarri grimmilegri, ómannúðlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu; lög nr. 144/2018 um refsingar fyrir hópmorð, glæpi gegn mannkyni, stríðsglæp i og glæpi gegn friði, gr. 2 og 9; sakamálalög nr. 88/2008, kaflar IX XIV og XXXIX; lög um meðferð opinberra mála nr. 74/1974 (fallin úr gildi); ályktun Evrópuráðsins (73)5 Standard Minimum Rules for the Treatment of Prisoners frá 9. janúar 1973; Body of P rinciples for the Protection of All Persons under any Form of Detention or Imprisonment, sbr. ályktun allsherjarþings SÞ nr. 43/173 frá 9. desember 1988; grundvallareglan um vernd mannlegrar reisnar; 26. gr. skaðabótalaga; sakarreglan (almenna skaðabótareg lan); húsbóndaábyrgðarreglan; almenn hegningarlög, gr. 130, 131 og 132, 1. mgr. 225. gr. og XXV. kafli; 1. mgr. 6. gr. og 9. gr. laga um vexti og verðtryggingu nr. 38/2001 Málskostnaður Stefnandi hefur lögbundinn rétt til gjafsóknar í málinu samkvæmt saka málalögum og hefur sótt um gjafsókn. Í samræmi við það sé gerð krafa um málskostnað eins og málið væri eigi gjafsóknaramál. Stefnandi á rétt á að honum verði tildæmdur málskostnaður að skaðlausu, þ.e. að hann þurfi ekki að bera hluta kostnaðarins sjálfur. Undirbúningur málsóknar þessarar hófst í október 2018 með tilkynningu til stefnda um bótakröfur. Formlegar bótakröfur voru gerðar hinn 22. desember 2018. Stefndi boðaði sættir í málinu og fól sáttanefnd og settum ríkislögmanni að annast sáttaviðræður. Kröf ugerðin og sáttaumleitanir reyndust tímafrekar og lauk ekki fyrr en eftir rúmt hálft ár, og þá án árangurs. Tafði það málsókn þessa. Þess sé krafist að við ákvörðum málskostnaðar verði tekið tillit til undirbúnings kröfugerðar og sáttaumleitana við ákvörðu m málskostnaðar þannig að stefnandi verði skaðlaus. Með skaðleysi er hér átt við að dómari ákveði þóknun talsmanns sjálfstætt og annan kostnað án tillits til fyrirmæla eða leiðbeininga frá framkvæmdarvaldinu og þannig að stefnandi þurfi ekki að bera hluta af kostnaðinum sjálfur. III Stefndi hafnar öllum málatilbúnaði stefnanda. Skilja verði málatilbúnað stefnanda svo að réttur til bóta sé reistur á hlutlægri bótaábyrgð 246. gr. laga nr. 88/2008, hvort tveggja vegna frelsissviptingar og vegna þeirra þátta sem tilteknir séu í liðum a) - i) lið í VII. kafla stefnunnar, og raunar einnig í liðum j) t) í henni, svo og almennum skaðabótareglum, þ.m.t. reglum um húsbóndaábyrgð, sbr. og 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993. Í 4. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008 sé kveðið á um að maður sem hlotið hafi saklaus dóm í sakamáli, þolað refsingu eða refsikennd viðurlög, eigi rétt til bóta. Í 2. ml. 4. mgr. sé kveðið á um að lækka megi bætur ef hann hefur átt sök á því að hann hafi ranglega verið dæmdur. Þá sé einnig kveðið á um það í 2. mgr. að dæma skuli bætur fyrir aðgerðir skv. IX. XIV. kafla hafi viðkomandi verið sýknaður með endanlegum dómi. Í niðurlagi 2. mgr. 246. gr. sé kveðið á um að fella megi niður bætur eða lækka þær ef sakborningur hefur valdið eða stuðlað að þ eim aðgerðum sem hann reisir kröfu sína á. Lagaskilin Samkvæmt lögum nr. 88/2008, ákvæði til bráðabirgða VI, 2. mgr., gildi fyrirmæli XXXIX. kafla reglu krefjast bóta vegna atvika sem áttu sér stað í gildistíð laga nr. 74/1974 um meðferð opinberra mála, þ.e. vegna meintrar óheimillar frelsissviptingar, ó heimilla rannsóknaraðgerða o.fl. Verði því að líta þannig á að um rétt stefnanda til bóta, sem slíkan, fari eftir fyrirmælum laga nr. 74/1974. Í lögum nr. 74/1974 hafi verið kveðið á um bætur til handa sökuðum mönnum o.fl. í XVIII. kafla. Í 153. gr. hafi verið kveðið á um að hefði saklaus maður hlotið refsidóm og þolað refsingu bæri að dæma honum bætur fyrir miska og fjártjón, þ. á m. fyrir stöðu - og atvinnumissi, jafnvel þó hann hefði valdið þeim aðgerðum, sem hann reisti kröfu sína á, með vísvitandi eða stórvægilega gáleysislegu framferði, en lækka mætti þó bætur eftir sök aðila á því að hann var ranglega dæmdur. Í 152. gr. hafi verið kveðið á um 45 bætur fyrir gæsluvarðhald, en um það hafi farið, eins og hér stóð á, eftir 150. gr., sbr. 2. mgr. 152. gr. Í 1 50. gr. hafi m.a. verið kveðið á um að kröfu um bætur skyldi því aðeins taka til greina, að sökunautur hefði ekki með vísvitandi eða stórvægilega gáleysislegu ólögmætu framferði valdið þeim aðgerðum sem hann reisti kröfu sína á, sbr. nánar 1. tl., og, hann hefði verið sýkn dæmdur, með óáfrýjanlegum dómi, þar sem sönnun hefði ekki tekist, enda hefði fremur mátt telja hann hafa verið líklegan til að vera sýknan en sekan, sbr. 2. tl. Í 151. gr. hafi verið kveðið á um bætur fyrir handtöku, leit, líkamsrannsókni r o.fl., ef lögmæt skilyrði hefði brostið til slíkra aðgerða, sbr. 1. tl., eða ef ekki hefði verið nægilegt tilefni til aðgerðanna, eins og staðið hafi á, eða þær framkvæmdar á óþarflega hættulegan, særandi eða móðgandi hátt, sbr. 2. tl. Verði ekki fallist á framangreind lagaskil sé til vara á því byggt að um bætur fari samkvæmt lögum nr. 88/2008. Um sönnunargildi dóma o.fl. Í 1. mgr. 186. gr. laga nr. 88/2008 sé kveðið á um að dómur í sakamáli sé bindandi um úrslit sakarefnis um þau atriði sem þar hafi v Sambærileg ákvæði hafi verið í lögum nr. 74/1974, sbr. 2. mgr. 168. gr., og þau sé einnig að finna í 4. mgr. 116. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála, sbr. og 196. gr. eldri laga nr. 85/1936. Í dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978, sbr. dóm Sakadóms Reykjavíkur í málum nr. 544 550/1977, hafi verið fjallað ítarlega um málsatvik sem talin h afi verið skipta máli varðandi aðdraganda atvika hinn 19. 20. nóvember 1974. Teljast þau málsatvik hafa sönnunargildi í samræmi við tilvísað ákvæði 4. mgr. 186. gr. laga nr. 88/2008, þessu sambandi beri að líta svo á að dómur Hæstaréttar í máli nr. 521/2017, þar sem stefnandi máls þessa hafi verið sýknaður af sakargiftum ilningi 1. mgr. 186. gr. laga nr. 88/2008, um þau atriði sem þar séu dæmd að efni til. Í dómi réttarins hafi á hinn bóginn ekki, með vísan til kröfugerðar ákæruvaldsins, verið fjallað um málsatvik, en af því leiði að dómurinn teljist ekki hafa sönnunargild i í skilningi 4. mgr. sömu greinar um þau sérstaklega. Að því er málsatvik varðar beri því að líta til fyrrnefnds dóms Hæstaréttar í máli nr. 214/1978, nema að Í 108. gr. laga nr. 88/2008 sé fjallað um sönnunarbyrð i í sakamálum og sé þar kveðið á um að sönnunarbyrði um sekt ákærða og atvik, sem telja megi honum í óhag, hvíli á ákæruvaldinu. Í 1. mgr. 44. gr. laga nr. 91/1991 um meðferð einkamála sé hins vegar kveðið á um að dómari skeri úr um það, eftir mati á þeim gögnum sem fram hafa komið, hvort tiltekið atriði teljist sannað, enda bindi fyrirmæli laga hann ekki að því leyti. Af þessu leiði að í einkamáli þessu gildi almennar sönnunarreglur, þ.m.t. að því er varðar málsatvik sem hér skipta máli og við mat á því hv ort sá sem saklaus hafi hlotið dóm hafi átt sök á að hann var ranglega dæmdur. Í 45. gr. laga nr. 91/1991 teljist yfirlýsing aðila fyrir dómi, sem feli í sér ráðstöfun sakarefnis, binda hendur hans eftir reglum um gildi loforða. Sérstaklega sé áréttað að álitum, sem fram komu í skýrslu starfshóps um Guðmundar - og Geirfinnsmál til innanríkisráðherra, verði ekki jafnað til matsgerðar dómkvaddra matsmanna eða sambærilegrar sönnunar í einkamáli. Sé þá ekki hvað síst litið til ætlaðs vanhæfis sálfræðiráðgjafa, sem þar hafi verið vísað til, sbr. úrskurð endurupptökunefndar nr. 8/2014, mgr. 1937 1948. Með sama hætti verði ekki talið að úrskurður endurupptökunefndar teljist sönnunargagn að því er varðar málsatvik, sem gangi framar dómi í máli í skilningi 4. mgr. 18 6. gr. laga nr. 88/2008, sbr. og 4. mgr. 116. gr. laga nr. 91/1991. Um fyrningu Samkvæmt 2. tl. 4. gr. laga nr. 14/1905 um fyrningu skulda og annarra kröfuréttinda fyrnast skaðabótakröfur, sem falla undir lögin, á tíu árum. Samkvæmt 5. gr. laganna hefst fyrningarfrestur er krafa varð gjaldkræf. Af hálfu stefnda sé á því byggt að kröfuliðir í stefnu, sem hafi orðið gjaldkræfir án tillits til niðurstöðu dóms Hæstaréttar í máli nr. 521/2017, teljist vera fyrndir. Hafi fyrningarfrestur slíkra krafna hafist í síðasta lagi er stefnandi lauk afplánun sinni hinn 12. október 1981, eða eftir atvikum á árinu 1985, 46 er reynslulausn lauk. Af þessum ástæðum teljist hvers konar fjárkröfur, sem raktar séu í stefnu, og tengjast ólöglegri handtöku (a - liður); ólöglegu gæsluv arðhaldi (b - liður); ólöglegri leit (f - liður); ólöglegri haldlagningu á munum (g - liður); ólöglegri símahlustun (h - liður); ólöglegri læknisskoðun (i - liður); - liður); b roti á rétti stefnanda til réttlátrar málsmeðferðar (l - - - ókaðra lögregluyfirheyrslna, samprófana og vettvangsferða (q - - liður); allt of langs tíma við rannsókn málsins hjá lögreglu og fyrir dómi, andstætt lagafyrirmælum (s - - liður), fyrndar. Af hálfu stefnanda sé á því byggt að framangreindir þættir i) hækkunaráhrif á fjárhæð miskabóta til stefnanda úr hendi stefnda á grundvelli hinnar lögbundnu hlutlægu bótaábyrgðar og eftir atvikum á grundvelli sakarreglunnar og hefði verið gegn stefnanda með þeim hætti sem greinir í nefndum liðum, að stefnandi hefði getað krafist bóta vegna þeirra í síðasta lagi miðað við ofangreind tímamörk, óháð því hvort hann síðar væri saklaus talinn. Af því leiði að hvers kyns ætlaðar fjárkr Þá sé og til þess vísað að kröfur sem reistar séu á reglum mannréttindasáttmála Evrópu sérstaklega, eða öðrum alþjóðlegum skuldbindingum sem íslenska ríkið kunni að hafa undirgen gist, að því marki sem slíkar reglur giltu við úrlausn málsins á sínum tíma, teljist einnig fyrndar, en sáttmálinn hafi verið leiddur í íslensk lög á árinu 1994, sbr. lög nr. 62/1994, og beri því í síðasta lagi að miða við það tímamark. Að því marki sem ne fndir kröfuliðir teljist ekki fyrndir sé þeim með öllu hafnað sem ósönnuðum og órökstuddum. Um stafliði j), o) og p) verði fjallað síðar í tengslum við umfjöllun um frelsissviptingu stefnanda, en þessum liðum sé og alfarið hafnað. Nánar um einstaka kröfu liði stefnanda Sýknukrafa stefnda byggist á XVIII. kafla laga nr. 74/1974 þar sem fjallað sé um bótarétt sakaðra manna o.fl., enda teljist atvik, sem bótaréttur sé reistur á, hafa orðið á árunum 1976 til 1985. Stefndi byggir á því að stefnandi hafi átt sö k á því að hann hafi verið ranglega dæmdur og með vísan til atvika hafi hann glatað rétti til bóta í skilningi ákvæðis 153. gr. laga nr. 74/1974. Ákvæðið verði skilið svo að vísað sé til eigin sakar þess sem dæmdur er, þ.e. að viðkomandi hafi sýnt af sér s ök, þ.e. háttsemi, sem valdið hafi og/eða stuðlað að því að hann hafi verið ranglega dæmdur. Hafi stefnandi vitað eða mátt vita að svo væri. Við mat á því hvort og að hvaða marki aðili eigi sök á því að vera ranglega dæmdur verði að líta til atvika og aðs tæðna í viðkomandi tilviki. Telja verði hafið yfir vafa að niðurstaða Sakadóms Reykjavíkur 19. desember 1977 hafi verið reist á því að ákærðu í þessum þætti málsins höfðu játað að hafa farið saman til Keflavíkur að kvöldi 19. nóvember 1974, hitt þar Geirfi nn Einarsson og komið hafi til átaka milli Sævars Marinós, Kristjáns Viðars og stefnanda annars vegar og nefnds Geirfinns hins vegar. Hafi sá síðastnefndi við en hafi lent í átökum við þá í Dráttar ttöku sinni í sína, um þátttöku í nefndri ferð, þar sem til átaka hafi komið, sem leitt hafi til dauða nefnds Geirfinns, til baka, sbr. og niðurstöðu hérað sdóms, bls. 624 630. Við áfrýjun varð það niðurstaða Hæstaréttar að leggja ans um atvik, ekki hvað síst með tilliti til aðstæðna, þ.m.t. eftir að nefndir tvímenningar höfðu dregið framburði sína til baka, kynni að verða lögð til grundvallar hvort tveggja við sakfellingu hans sjálfs og jafnframt gagnvart öðrum sakborningum. 47 Sjá hé r og úrskurð endurupptökunefndar, mgr. 2406. Ljóst sé að það hafi verið upplýst ákvörðun stefnanda að draga ekki framburð sinn um meginatriði málsins, a.m.k. um nefnda ferð, átök og mannslát, til baka. Hafi hann því átt sök að máli, í skilningi 153. gr. la ga nr. 74/1974, sbr. og 2. ml. 4. mgr. 246. gr. laga nr. 88/2008, a.m.k. svo að hann hafi glatað rétti til skaðabóta úr hendi stefnda. Sama gildi einnig að því er varði meintan bótarétt á grundvelli almennra skaðabótareglna og reglna um húsbóndaábyrgð, sbr . og 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993, enda gilda þar sömu, eða sambærileg sjónarmið, um eigin sök. Hér beri sérstaklega að hafa í huga að stefnandi hefði ekki, með breytingu framburðar síns, eftir atvikum, verið að fella á sig sök, heldur að firra sig og aðra sök. Hér beri og að hafa í huga að stefnandi bar um mikilsverð atriði þeirrar atburðarásar sem hér um ræðir þegar í lok nóvember 1976, þ.m.t. um nefnda ferð til Keflavíkur hinn 19. nóvember 1974, sbr. úrskurð endurupptökunefndar, mgr. 492 og 496, en þá hafi skammt verið liðið á rannsóknina gagnvart honum. Sjá hér og sérstaka skýrslu stefnanda sem hann hafi ritað 14. desember 1976. Hafi stefnanda því mátt verið ljóst að framangreindir framburðir hans hlutu að styrkja rannsóknaraðila í vissu um að ranns óknaraðgerðir væru nauðsynlegar og raunar óhjákvæmilegar með tilliti til alvarleika málsins, og síðar dómendur í vissu um að réttir dómar væru kveðnir upp. Sjá hér og lýsingu stefnanda á atvikum sem fram komu við geðrannsókn frá desember 1976 til mars 1977 . Þá verði að telja að síðari skýringar stefnanda á því af hvaða ástæðum hann ákvað að draga ekki játningar sínar til baka, séu hvort tveggja ótrúverðugar og með ólíkindablæ, sbr. skýrslu starfshóps innanríkisráðuneytis, dskj. nr. 27, bls. 443, og dskj. nr . 26. Þá beri og að líta til þess að í yfirheyrslu hjá lögreglu hinn 8. desember ndi virðist hafa átt frumkvæði að, hlaut að gefa framburði stefnanda, um atvik sem hann hafði þá lýst við yfirheyrslur að öðru leyti, verulegt vægi, enda hefði stefnandi ljóslega ekki getað fullyrt um sakleysi nefndra aðila nema að hafa um það beina vitnes kju. Hafi þetta hlotið að styrkja bæði rannsóknaraðila og síðar dómendur í vissu um að framburður stefnanda þar að lútandi væri raunréttur á nefndu tímamarki. Af framangreindu teljist stefnandi bera allan halla. Verði og að líta svo á að umrædd takmörkun á bótarétti taki til hvorra tveggja, sakfellingarinnar sem slíkrar, sbr. lið c) í stefnu, og allrar frelsissviptingarinnar, hvort sem er vegna afplánunar dóms, sbr. lið d) í stefnu, eða á meðan reynslulausn stóð, sbr. lið e) í henni. Af hálfu stefnanda sé e innig gerð krafa um bætur fyrir frelsissviptingu á gæsluvarðhaldstíma, sbr. lið b) í stefnu. Með vísan til framangreindra sjónarmiða um lagaskil sé á því byggt af hálfu stefnda að um bótarétt vegna atvika máls þessa, að því er varðar rannsóknaraðgerðir, fa ri samkvæmt XVIII. kafla laga nr. 74/1974, sbr. 152. gr. og 150. gr., en þar sé kveðið á um að kröfu um bætur skuli því aðeins taka til greina, að sökunautur hafi ekki með vísvitandi eða stórvægilega gáleysislegu ólögmætu framferði valdið þeim aðgerðum sem hann reisir kröfu sína, sbr. nánar 1. tl., og hann hafi verið sýkn dæmdur, með óáfrýjanlegum dómi, þar sem sönnun hafi ekki tekist, enda hafi fremur mátt telja hann hafa verið líklegan til að vera sýkn en sekur, sbr. 2. tl. Til vara sé á því byggt að um b ótarétt vegna gæsluvarðhalds fari samkvæmt lögum nr. 88/2008, en þar er í 2. ml. 2. mgr. 246. gr. kveðið á um að fella megi niður bætur aðgerðum sem hann rei Af hálfu stefnda sé á því byggt að við rannsókn málsins hafi fljótlega komið fram vísbendingar um mögulega aðkomu stefnanda að málinu og hafi hann fyrst verið yfirheyrður um málið hjá rannsóknarlögreglu hinn 14. maí 1976. Erla, Kristján Viðar, og Sævar, se m hafi setið á þessum tíma í gæsluvarðhaldi vegna hvarfs Geirfinns, höfðu jafnframt staðhæft í yfirheyrslum við lögreglu að stefnandi hefði ásamt fleiri mönnum veitt Geirfinni Einarssyni áverka þetta kvöld, svo að leitt hefði til bana. Verði að telja að þæ r upplýsingar sem lágu til grundvallar á þeim tíma hafi gefið nægilegt tilefni til gæsluvarðhalds samkvæmt 1. tl. 67. gr. laga nr. 74/1974, sbr. nánar forsendur Hæstaréttar í máli nr. 218/1976. Þá hafi í húsleit við handtöku stefnanda hinn 12. nóvember 197 6 fundist minnisgreinar um ýmislegt sem fram hafði komið í dagblöðum um hvarf nefnds Geirfinns, og þóttu eðlilega grunsamlegar, eins og hér stóð á. Skömmu eftir að stefnandi hafi verið úrskurðaður í gæsluvarðhald 13. nóvember hafi hann gefið lýsingu á atvi kum, þ.m.t. á aðkomu af sinni hálfu, sem hafi ekki getað leitt til annars, miðað við alvarleika málsins, en gruns um aðild að andláti manns. Lýsingar hans og framburðir, fljótlega eftir 48 upphaf rannsóknar, hafi því stuðlað að því að hann sætti áfram gæsluva rðhaldi, m.a. skv. úrskurði héraðsdóms 6. desember það ár. Verði því að telja að gæsluvarðhaldsúrskurðir sem stefnandi sætti, þ.m.t. m.t.t. lengdar þeirra, hafi verið lögmætir á grundvelli laga nr. 74/1974. Stefnandi sætti formlegri einangrun á hluta gæslu varðhaldstímans, eða í 412 daga (13. nóvember 1976 til 29. desember 1977). Ljóst sé að beiting einangrunar, fyrir og eftir að stefnandi gaf skýrslu sem hann staðfesti fyrir dómi 31. janúar 1977, hafi verið í beinum tengslum við upplýsingar sem stefnandi ha fði veitt fram að þeim tíma. Hafi stefnandi vitað eða mátt vita að þær upplýsingar kölluðu á nánari rannsókn lögreglu, og að nauðsynlegt væri að hann ætti ekki bein samskipti við utanaðkomandi aðila m.t.t. brýnna rannsóknarhagsmuna. Hafi stefnandi því sýnt af sér háttsemi sem falli undir 1. tl. 150. gr. laga nr. 74/1974 auk þess sem framferði hans teljist hafa falið í sér verulega eigin sök samkvæmt almennum reglum skaðabótaréttar sem leiði til, eins og hér stendur á, niðurfellingar eða a.m.k. verulegrar læ kkunar bóta vegna gæsluvarðhalds sem hann sætti fram að dómi í málinu. Fjárkröfur fyrir gæsluvarðhald, sem eftir atvikum telst hafa verið óheimilt, þ.m.t vegna óheimillar einangrunar, teljist hins vegar fyrndar hvað sem öðru líði. Þá krefjist stefnandi bót a fyrir tilteknar rannsóknaraðgerðir, auk frelsissviptingar, sbr. liði a), f), g), h), og i) í VII. kafla stefnu. Er þar vísað til ólögmætrar handtöku, leitar, haldlagningar, öflunar símaupplýsinga og læknisskoðunar. Með vísan til 151. gr. laga nr. 74/1974 komi slíkar bætur einungis til ef lögmæt skilyrði hefur brostið til slíkra aðgerða, tilefni ekki nægt, eða þær hafi verið framkvæmdar á óþarflega hættulegan, særandi eða móðgandi hátt. Er á því byggt að nefndar aðgerðir hafi ekki verið óheimilar og þær ek ki framkvæmdar með þeim hætti sem lýst er hér að framan. Teljist stefnandi ekki hafa sýnt fram á að svo hafi verið. Samkvæmt lögum nr. 88/2008 er bótaréttur takmarkaður hafi sakborningur valdið eða stuðlað að nefndum aðgerðum. Að því leyti sé á því byggt a ð stefnandi hafi stuðlað að því að grípa þurfti til nefndra aðgerða við rannsókn málsins, sbr. og umfjöllun hér að framan. Af hálfu stefnda sé einnig á því byggt að stefnandi eigi ekki rétt á bótum vegna þessa skv. almennum skaðabótareglum eða skv. 26. gr. laga nr. 50/1993. Loks sé og á því byggt, hvað sem öðru líði, að kröfur vegna aðgerða sem stefnandi kunni að hafa átt rétt á, óháð sekt, teljist fyrndar. Loks sé til þess vísað að stefnandi samþykkti sérstaklega að leit færi fram, samhliða handtöku, og á hann því ekki rétt til bóta vegna hennar. Með vísan til framangreinds er áréttað að því sé alfarið hafnað að bótaábyrgð stefnda verði reist á almennum skaðabótareglum, þ.m.t. reglum um húsbóndaábyrgð, eða 26. gr. skaðabótalaga nr. 50/1993, sem raunar tók gildi eftir atvik máls þessa. Þannig verði ekki fallist á, eins og atvikum er háttað, að aðilar sem stefndi ber ábyrgð á hafi sýnt af sér saknæma og ólögmæta háttsemi. Þá sé því hafnað að önnur skilyrði almennrar skaðabótaábyrgðar séu uppfyllt, svo sem um orsakatengsl og sennilega afleiðingu. Þá er og vísað til framangreindra sjónarmiða varðandi eigin sök stefnanda. Af hálfu stefnda er öllum ávirðingum gagnvart lögreglu og dómstólum, svo og ásökunum um ætlaða refsiverða háttsemi lögreglu, ákæruvalds og dóm stóla, hafnað, enda ósannaðar með öllu. Ályktanir endurupptökunefndar, mgr. 1873 og 1877, varðandi rétt verjanda og samskipti við sakadóm, séu heldur ekki svo afdráttarlausar að réttlæti ásakanir stefnanda skv. þessum liðum, eða að þær teljist sannaðar. Fæ st ekki staðist að verjendum hafi verið meinaður aðgangur að fyrirtökum, eða viðeigandi gögnum, sem þeir áttu að gildandi lögum rétt á, enda hefðu þeir þá átt þess kost að krefjast úrskurðar þar að lútandi, svo sem lög buðu, hafi verið ágreiningur um nefnd an aðgang. Sjá og niðurstöðu endurupptökunefndar, mgr. 2205, og yfirlýsingu stefnanda í viðtali í Mbl. um að hann hafi ekki sætt harðræði í varðhaldi. IV 1 Mál þetta var höfðað með stefnu birtri 25. júní 2019. Hinn 23. janúar 2020 greiddi stefndi stefnanda svokallaðar sanngirnisbætur að fjárhæð 145.000.000 kr. á grundvelli laga nr. 128/2019. Í athugasemdum með frumvarpi sem varð að lögum nr. 128/2019 segir: lagt til að Alþingi heimili greiðslu bóta til aðila. Þeim er ætlað að bæta fyrir sama tjón og bætur sem aðilar kunna að eiga lögvarinn rétt til. Jafnframt er kveðið á um að dómstólar skuli draga verðmæti bóta, sem greiddar hafa verið, frá við ákvörðun bótafjárhæðar ef aðilar láta á reyna á rétt sinn. Af þessu má ljóst vera 49 að frumvarpið er fyrst og fremst ívilnandi fyrir aðila máls. Réttur þeirra til að fara með kröfur sínar fyrir dóm er ekki á neinn hátt fyrir borð borinn, jafnvel þót t þeir taki við greiðslum á grundvelli laganna. Líta má á frumvarpið, ef það verður að lögum, sem heimild til að greiða bætur til aðila með sanngirnissjónarmið að leiðarljósi. Það verður svo að vera mat dómstóla, ef á reynir, hvort krafan hafi verið greidd að fullu eða að hluta. Frumvarpið er enn fremur ívilnandi að því leyti að gert er ráð fyrir bótagreiðslum á grundvelli Í yfirlýsingu um greiðslu bótanna frá 17. janúar 2020, sem lögmaður stefnanda hefur staðfest, segir: miska og öðru tjóni sem hinn sýknaði kann að hafa orðið fyrir vegna dóms Hæstaréttar í máli nr. 214/1978, þ.m.t. rannsóknaraðgerða og/eða þvingunarráðstafana í aðdraganda hans. Sama á við um vaxtakröfur og hvers kyns annan kostnað. 12% af fjárhæð greiðslunnar telst vera vegna meints beins fjártjóns (meintra í greiðslunni felist ekki afstaða íslenska ríkisins til möguleg ra varna í slíku dómsmáli. Telja verður að stefndi hafi með greiðslu þessari viðurkennt skaðabótaábyrgð í málinu. Með greiðslunni er verið að bæta hugsanlegt fjártjón, miska og annað tjón. Samkvæmt frumvarpinu er hér um að ræða fullnaðarbætur af hálfu st efnda. Greiðslan bindur ekki hendur stefnanda til að fara með málið fyrir dóm svo sem hann gerir hér, og hún bindur ekki heldur hendur stefnda til að halda uppi vörnum í málinu. Hér er um að ræða ívilnandi úrræði fyrir stefnanda. Frumvarpið gerir ráð fyrir því að greiðslan komi til frádráttar verði bætur dæmdar í máli þessu og verði stefndi sýknaður hefur það ekki áhrif á þá greiðslu sem stefnandi hefur þegar þegið, samanber lög nr. 128/2019. Eftir að bótagreiðslan var innt af hendi breyttu málsaðilar dómkr öfum sínum í það horf sem getið er upphafi dómsins. Stefnandi ber sönnunarbyrði fyrir því að hann eigi rétt til hærri bóta en hann hefur þegar þegið. Sýknukrafa stefnda byggist aðallega á eigin sök stefnanda, sbr. ákvæði XVIII. kafla laga nr. 74/1974 og 24 6. gr. laga nr. 88/2008 sem leiða til brottfalls bótaréttar eða skerðinga á bótum. Sem og er byggt á því að krafan sé fyrnd. 2 Stefnandi gerir kröfur um bætur vegna ólöglegrar handtöku, ólöglegs gæsluvarðhalds, rangra dóma og fleira svo sem rakið er hér að framan í kafla II. Háttsemi sú er stefnandi telur bótaskylda af hálfu stefnda átti sér stað á síðustu öld eða nánar tiltekið frá 12. nóvember 1976 er stefnandi var handtekinn og allt til haustsins 1985 er afplánun og tíma reynslulausnar var lokið. Stefn andi byggir kröfur sínar á 246. gr. sakamálalaga nr. 88/2008, sem er í XXXIX. kafla laganna, og mælir fyrir um að greiða skuli bætur vegna aðgerða skv. IX. - XIV. kafla laganna. Stefnandi vísar til þess að það hafi fyrst verið með dómi Hæstaréttar í máli nr. 521/2017 sem stefnandi hafi verið sýknaður og fyrr hafi ekki verið unnt að setja fram bótakröfu. Stefndi byggir hins vegar aðallega á því að um ágreining þennan fari eftir eldri lögum nr. 74/1974 um meðferð opinberra mála. Samkvæmt 2. mgr. ákvæðis til br áðabirgða VI í sakamálalögum nr. 88/2008 gilda fyrirmæli XXXIX. kafla um skaðabætur vegna atvika sem gerast eftir gildistöku laganna. Reglum eldri laga skuli beitt um bætur fyrir það sem gerist fyrir þann tíma og miðað er við 1. janúar 2009. Við ákvörðun l agaskila ber því að miða við það hvenær hinir ætluðu bótaskyldu atburðir áttu sér stað, samanber einnig Hrd. í máli nr. 496/2010 og 445/2012. Hefur því ekki þýðingu varðandi lagaskilin að miða við það hvenær sýknudómur Hæstaréttar í málinu nr. 521/2017 haf i verið kveðinn upp. Við mat á því hvort stefnandi eigi rétt til bóta ber því að leggja til grundvallar ákvæði XVIII. kafla laga nr. 74/1974 um meðferð opinberra mála en þar er kveðið á um bætur handa sökuðum mönnum. Þær réttarreglur sem stefnandi vísar til í stefnu gefa stefnanda ekki ríkari rétt til skaðabóta en mælt er fyrir um í framangreindum ákvæðum. Þá verður eðli máls samkvæmt ekki byggt á lögum sem tóku gildi eftir að atvik málsins áttu sér stað. 3 Samkvæmt 28. gr. laga nr. 150/2007 um fyrningu kröfuréttinda gilda þau lög eingöngu um þær kröfur sem stofnast eftir gildistöku þeirra laga, sem var 1. janúar 2008. Eldri fyrningarlög nr. 14/1905 gilda um kröfur 50 sem stofnast fyrir þann tíma. Samkvæmt 5. gr . laga nr. 14/1905 telst fyrningarfrestur frá þeim degi er krafan varð gjaldkræf. Samkvæmt meginreglum skaðabótaréttar stofnast skaðabótakrafa þegar hin bótaskylda háttsemi átti sér stað og miðast gjalddagi kröfunnar við sama tímamark. Fyrningarfrestur ska ðabótakrafna er tíu ár samkvæmt 2. mgr. 4. gr. fyrningarlaga nr. 14/1905 frá því að hinn bótaskyldi atburður átti sér stað. Jafnvel þótt miðað væri við uppkvaðningu dóms Hæstaréttar í málinu nr. 214/1978 eða þegar stefnandi lauk afplánun að fullu árið 1985 þá eru allar hugsanlegar kröfur fyrndar. Dómur Hæstaréttar í málinu nr. 521/2017 breytir engu um það hvenær málsatvikin áttu sér stað. Þar fyrir utan er ekki í dóminum fjallað um málsatvikin. Dómurinn hefur því ekki þýðingu við mat á því hvenær upphaf fyr ningarfrests atvika málsins var. 4 Stefnandi byggir málatilbúnað sinn á dómi Hæstaréttar í málinu nr. 521/2017 þar sem hann var sýknaður af I. kafla ákæru dags. 16. mars 1977 svo sem greini í dómsorði. Í V. kafla forsendna dóms Hæstaréttar er umfjöllum u m úrskurð endurupptökunefndar og þar nýrra gagna. Var því þegar af þeirri ástæðu fullnægt skilyrðum þágildandi a. liðar 211. gr. laga nr. 88/2008 fyrir enduru pptöku málsins að hluta. Eru því ekki efni til að taka afstöðu til þess hvort uppfyllt hafi verið Endurupptökunefnd er stjórnsýslunefnd og með ummælum sínum er Hæstiréttur einungis að taka afstöðu til þess að e kki hafi verið stjórnsýsluannmarkar á málsmeðferð endurupptökunefndar eða mati hennar á þýðingu nýrra gagna. Hæstiréttur taldi svo ekki vera. Þess vegna taldi Hæstiréttur að fullnægt væri skilyrðum þágildandi 211. gr. laga nr. 88/2008 til þess að enduruppt aka málið að hluta. Í forsendum Hæstaréttar er hvorki tekið undir né hafnað efnislegri niðurstöðu endurupptökunefndar. Málið fór ekki svo langt hjá réttinum að tekin væri efnisleg afstaða til málsatvika. Helgast það af kröfugerð setts ríkissaksóknara sem k ákæruvaldsins er þess krafist að dómfelldu verði sýknaðir af þeim sakargiftum, sem þeir voru sakfelldir fyrir í áðurnefndu hæstaréttarmáli og endurupptaka málsins tekur til. Leiði r af lögum að dómfelldu verða þegar á grundvelli kröfugerðar ákæruvaldsins sýknaðir af þessum sakargiftum eins og nánar greinir í Fyrir Hæstarétti krafðist ákæruvaldið þess að stefnandi yrði sýknaður af sakargiftum samkvæmt I. kafla ákæru 16. m ars 1977 fyrir brot gegn 211. gr. almennra hegningarlaga. Stefnandi krafðist einnig sýknu af þeirri háttsemi sem honum var gefin að sök í ákæru. Með því að báðir málsaðilar kröfðust sýknu eru hendur Hæstaréttar bundnar og Hæstarétt skortir lagaheimild til þess að fjalla efnislega um málið. Af þessu leiðir að Hæstiréttur hefur hvorki fjallað um málsatvikin né heldur sönnunarfærsluna eða önnur atriði í hinum fyrri dómi réttarins í málinu nr. 214/1978. Vegna kröfugerðar ákæruvaldsins í málinu þykir rétt að be nda á ummæli í greinargerð setts ríkissaksóknara til Hæstaréttar á bls. 76, sem skýra að nokkru kröfugerð hans, en þar segir: ríkissaksóknari bendir á að endurupptökunefnd telur að vísbendingar séu um að játningar Sævars Marinós, Kristjáns Viðars, Tryggva Rúnars og Alberts Klahn sem lúta að því að þeir hafi átt saknæman þátt í hvarfi Guðmundar Einarssonar annars vegar og þeir tveir fyrstnefndu, ásamt Guðjóni, í hvarfi Geirfinns Einarssonar hins vegar, hafi átt við rök að styðjast. Ætla mætti að til undantekninga heyri að svo margir einstaklingar játi ranglega aðild að atlögu að manni eða mönnum sem leitt hafi hann eða þá til dauða og einnig að vitni styðji við þær játningar. Fyrir liggur að sakfellingin í báðum þáttum málsins var fyrst og fremst stud d við játningar dómfelldu sem og annan framburð hvers þeirra um sig, um þátt hinna í atlögu að mönnum þessum. Framburðir vitna styðja einnig út af fyrir sig með beinum eða óbeinum hætti við þá atburðarás sem lögð var til grundvallar sakfellingu. Á hinn bóg inn hafa lík hinna horfnu manna aldrei fundist, ekkert er vitað um dánarorsök, engin ummerki fundust um átök eða mannslát á meintum brotavattvangi og engum áþreifanlegum sönnunargögnum er til að dreifa um að mönnum þessum hafi yfirhöfuð verið ráðinn bani. Þá er þess að geta að dómfelldu þeir Sævar Marinó, Kristján Viðar og Tryggvi 51 Rúnar afturkölluðu játningar sínar eftir að dómsmeðferð málsins hófst, sem og lykilvitni í Geirfinnsmálinu, Af þessu má ráða að kröfu ákæruvaldsins í málinu sé að rekja til þess að hlutlæg sönnunargögn skorti í málinu. Það hafa engin lík fundist og engin áþreifanleg sönnunargögn um að þeim hafi verið ráðinn bani. Þá hefi engin ummerki fundist um átök eða mannslát á ætluðum brotave ttvangi. Því lágu einungis fyrir játningar og á þeim var dómur Hæstaréttar í málinu nr. 214/1978 byggður. 5 Samkvæmt 1. mgr. 186. gr. sakamálalaga nr. 88/2008 er dómur bindandi um úrslit sakarefnis fyrir ákærða, ákæruvaldið og aðra um þau atriði sem þa r eru dæmd að efni til. Samkvæmt 4. mgr. 186. gr. sömu laga hefur dómur fullt sönnunargildi um þau málsatvik sem í honum greinir þar til það gagnstæða er sannað. Samkvæmt dómsorði í Hæstaréttardómi í málinu nr. 521/2017 var stefnandi sýknaður af I. kafla ákæru 16. mars 1977. Er dómurinn bindandi um úrslit sakarefnis fyrir stefnanda í skilningi 1. mgr. 186. gr. um þau atriði sem þar voru dæmd að efni til. Vegna kröfugerðar setts ríkissaksóknara var ekki fjallað efnislega um málsatvik. Af því leiðir að dómur inn telst ekki hafa sönnunargildi í skilningi 4. mgr. 186. gr. um málsatvikin. Um málsatvik var hins vegar dæmt í dómi Hæstaréttar í málin nr. 214/1978 og ber því að 6 Í bótamáli þessu fer um sönnun eftir 44. gr. laga um meðferð einkamála nr. 91/1991 og sker dómari úr því hverju sinni eftir mati á þeim gögnum sem hafa komið fram í máli hvort staðhæfing um umdeild atvik teljist sönnuð. Það hvílir á stefnanda að sanna að hann eigi rétt til bóta. Í málatilbúnaði sínum hefur stefnandi vísað til úrskurðar endurupptökunefndar í málinu nr. 8/2014 um beiðni stefnanda um endurupptöku Hæstaréttarmálsins nr. 214/1978. Er það gert til sönnunar því að stefnandi eigi rétt til bóta. Í úrskurðinum er gerð ítarleg grein fyrir málinu. Tilgangurinn með úrskurðinum var að leggja mat á það hvort uppfyllt væru þágildandi lagaskilyrði 1. mgr. 211. gr. sakamálalaga nr. 88/2008 um endurupptöku málsins. Væri svo var veitt leyfi á grundvelli þág ildandi 1. mgr. 215. gr. sömu laga til þess að málið væri tekið til meðferðar og dómsuppsögu að nýju í Hæstarétti. Eins og að framan greinir komst Hæstiréttur að því að hvorki væru annmarkar á málsmeðferð hjá endurupptökunefnd né á mati hennar á þýðingu ný rra gagna. Hins vegar fjallaði Hæstiréttur aldrei efnislega um málsatvikin. Úrskurði endurupptökunefndar verður ekki jafnað til matsgerðar dómkvaddra matsmanna. Þá verður ekki talið að úrskurðurinn teljist sönnunargagn að því er varðar málsatvik, sem gangi framar dómi í máli í skilningi 4. mgr. 186. gr. laga nr. 88/2008. Þá liggur fyrir skýrsla starfshóps innanríkisráðuneytisins um Guðmundar - og Geirfinnsmál. Skýrslunnar var aflað utan réttar og skiptir ekki máli hvor aðili hafði forgöngu um skipun starfshópsins. Ekki er um matsgerð að ræða sem samin er af dómkvöddum matsmönnum og ekki verður sálfræðimatinu, sem er hluti skýrslunnar, jafnað til álitsgerðar dómkvaddra matsmanna. Þar fyrir utan hafði annar höfunda sálfræðimatsins komið áður að Geirfinn smálinu, sem gefur tilefni til að draga í efa að hann teljist uppfylla sérstök hæfisskilyrði til að vera dómkvaddur sem matsmaður ef á það hefði reynt. Að þessu virtu og samkvæmt dómvenju hafa sérfræðivitni ekki þýðingu þegar svona stendur á. Niðurstaða dó ms verður því ekki byggð á álitsgerðum sérfræðinga eða svokölluðum sérfræðivitnum. Þá er í stefnu málsins vísað til dskj. 18 sem er ódagsett lokaskýrsla Rannsóknarnefndar Reykjavíkur sem tiltekur um stefnanda að ekki sé hægt að líta svo á að stefnandi haf i lagt fram endanlega játningu. Engin grein hefur verið gerð fyrir skýrslu þessari svo sem höfunda og einungis lagðar fram tvær blaðsíður úr henni. Skýrsla þessi er því þýðingarlaus í málinu. 7 52 Þrátt fyrir að komist hafi verið að þeirri niðurstöðu að allar hugsanlegar kröfur stefnanda séu fyrndar þar sem svo langt sé umliðið frá málsatvikum er rétt, eins og hér stendur á, að gera grein fyrir sjónarmiðum 150. gr. og 153. gr. laga nr. 74/1974 um ei gin sök og afleiðingu eigin sakar á bótarétt stefnanda. Samkvæmt nefndum ákvæðum má því aðeins taka kröfur um bætur til greina að sökunautur hafi reisir ákvæðinu er því heimilt að lækka bætur eða eftir atvikum að fella niður bætur sé fyrir hendi eigin sök hjá sakborningi. Þá segir í 153. gr. sömu laga að dæm a megi manni bætur ef hann hefur saklaus hlotið refsidóm og þolað refsingu en það megi lækka bætur eftir sök aðila á því að hann hafi verið ranglega dæmdur. Í dómi Sakadóms Reykjavíkur frá 19. desember 1977 í máli stefnanda og fleiri, á blaðsíðu 625, í se Geirfinnur Einarsson beið bana. Ákærði hefur ekki heldur fært fram haldbær rök fyrir breytingum þessum, og verður því framburður hans í dómi 31. janúar sl., þar sem hann staðfesti rannsóknarlögregluskýrsluna frá 25. janúar sl. um þátt sinn í átökunum við Geirfinn, lagður til grundvallar við mat á sönnun um sök ákærða á dauða Geirfinns, en einnig er litið til annarra skýrslna, er ákærði hefur gefið í dómi og f yrir við framburð sinn, og ýmis gögn önnur benda ótvírætt til, að ákærðu hafi verið í Dráttarbrautinni í Keflavík Í ofan nefndum dó mum er játning stefnanda lögð til grundvallar mati á sekt hans. Stefnandi hafði játningunni viðurkennir stefnandi að eiga sök á dauða Geirfinns. Eigin sök s tefnanda sviptir hann því að geta átt rétt til skaðabóta samkvæmt 150. og 153. gr. laga nr. 74/1974. Hafi þessi játning stefnanda og þeir framburðir sem hann gaf við rannsókn málsins og fyrir dómi ekki verið sannleikanum samkvæmt, þá skiptir það í raun ekk i máli varðandi rétt stefnanda til bóta. Með því að gefa rangan framburð við rannsókn máls er rannsóknin afvegaleidd, sem leiðir til lengri rannsóknartíma sem og þess að kveðinn verður upp rangur dómur. Auk þess getur það verið refsivert, samanber 142. gr. almennra hegningarlaga, að skýra rangt frá fyrir dómi og að taka á sig sök. Með vísan til framburða þeirra sem stefnandi gaf fyrir dómi hefur hann sjálfur valdið þeim aðgerðum sem hann reisir kröfur sínar á. Því hefur stefnandi fyrirgert rétti sínum til b óta vegna handtöku, gæsluvarðhalds, ætlaðs rangs dóms, afplánunar dómsins og skilorðsins/reynslulausnarinnar. Öllum kröfum um ætlaðar ólöglegar rannsóknaraðgerðir, svo sem ætlaða ólöglega handtöku, ætlaða ólöglega leit, ætlaða ólöglega haldlagningu á mun um, ætlaða ólöglega símahlustun og ætlaða ólöglega læknisskoðun, er einnig hafnað. Með vísan til 151. gr. laga nr. 74/1974 koma bætur einungis til ef lögmæt skilyrði eru ekki til slíkra aðgerða, tilefni ekki nægt, eða þær framkvæmdar á óþarflega hættulegan , særandi eða móðgandi hátt. Allar þessar rannsóknaraðgerðir eru hluti af rannsókn málsins sem endaði með því að stefnandi var talinn sekur. Hins vegar hefði stefnandi getað haft uppi kröfur vegna einstakra rannsóknargerða í kjölfar þeirra ef hann hefði ta lið á sér brotið. Það gerði hann ekki og hefur stefnandi ekki sýnt fram á að skilyrði ákvæðisins um greiðslu bóta sé uppfyllt. Þá gerir stefnandi kröfur til þátta sem tilgreindir eru í liðum j) til t) en erfitt er að henda reiður á kröfuliðum þessum þar sem langt er um liðið frá atburðunum og þeim eru ekki gerð nægjanleg skil í stefnu. Í úrskurði endurupptökunefndar, mgr. 2399, segir að takmarkanir á möguleikum stefnanda og annarra sakborninga til að halda uppi vörnum, sem meðal annars hafi falist í tak mörkun á aðgengi þeirra að réttagæslumönnum algeru samskiptabanni milli þeirra og verjenda síðustu tvo mánuði fyrir síðari dómtöku málsins í héraði, raunverulegri skerðingu á rétti til að gagnspyrja vitni svo og skorti á upplýsingum um afturhvarf annarra d ómfelldu frá játningu, séu eitt þeirra atriða sem skipti máli við mat á því hvort verulegar líkur séu á að sönnunargögn í málinu hafi verið rangt metin svo áhrif hafi haft á niðurstöðu málsins, eins og segir í úrskurðinum. Atriði þessi komu ekki til skoðun ar í Hæstaréttardómi í máli nr. 521/2017 og telur dómurinn ekki unnt, einungis á grundvelli úrskurðar endurupptökunefndar, að telja að um lögfulla sönnun sé að ræða sem leiða eigi til bótagreiðslu. 53 Þá segir einnig í mgr. 2402 í úrskurðinum að endurupptöku nefnd telji verulegar líkur á því að við sönnunarmat í málinu hafi ranglega verið litið fram hjá áhrifum langrar einangrunarvistar á trúverðugleika dómfelld u Kristjáns Viðars og Sævars voru byggðar á komu ekki fram fyrr en þeir dómfelldu Kristján Í kafla I hér að framan er atburðarás fyrstu vikna stefnanda í gæsluvarðhaldinu reifuð. Þar kemur meðal annars fra m að á fyrstu vikum gæsluvarðhaldsins hafi framburður stefnanda verið þannig að hann tengdist málinu og 14. desember 1976 viðurkenndi stefnandi að vera samsekur Sævari og Kristjáni um um dauða Geirfinns, sbr. bls. 112 í dómi Hæstaréttar í máli nr. 214/1978 . Játning stefnanda kom því fram á fyrstu vikum gæsluvarðhalds hans. Það verður ekki ráðið að stefnandi hafi verið beittur ólögmætri þvingun eða einhvers konar harðræði svo sem stefnandi byggir nú á. Í viðtali stefnanda við Morgunblaðið hinn 13. febrúar 19 96 tók tíma sem hann sætti því. Þá verður ekki ráðið af dagbókarfærslum stefnanda að hann hafi sérstaklega gert athugasemdir við húsnæðið í Síðumúla sem slíkt á nefndu tímabili, en þó virðast hafa á tímabili verið vandamál með loftræstingu. Hæstiréttur hefur í dómunum í bótamálum Klúbbsmanna frá 1983 dæmt þeim bætur vegna óviðunandi vistunar í fangelsinu. Hins vegar eru kröfur vegna ástands Síðumúlafa ngelsisins löngu fyrndar. á öllum stigum hafi verið refsiverð. Sakfelling stefnanda hafi þar með verið fengin fyrir óráðvandlegt athæfi og hafi það áhrif á ákvör ðun miskabóta til hækkunar, svo og það að stefnandi hafi verið borinn sökum um alvarlegasta glæp sem getið er í lögum. Stefnandi sé ósammála þeirri órökstuddu ályktun endurupptökunefndar að um refsilausa háttsemi lögreglu og dómara hafi verið á ræða (EUN m niðurstöðu að gögn málsins gefi ekki tilefni til að ætla að lögregla, ákærandi, dómari eða aðrir hafi haft í frammi refsiverða háttsemi í því skyni að Þessi málsástæða stefnanda er með öllu haldlaus og telur dómurinn þennan málflutning lögmanns stefnanda aðfinnsluverðan, þar sem vegið er að æru opinberra starfsmanna, lifandi sem látinna, og þeir sakaðir um refsiver ða háttsemi í störfum sínum. Niðurstaða málsins er því sú að sýkna beri stefnda af öllum kröfum stefnanda þar sem hann á ekki lögvarinn rétt til skaðabóta vegna atvika þeirra er áttu sér stað á tímabilinu 12. nóvember 1976 og þar til reynslulausn lauk hau stið 1985. Með vísan til e - liðar 1. mgr. 114. gr. laga um meðferð einkamála skal í dómi geta um helstu málsástæður aðila og réttarheimildir sem dómar byggja á, þó aðeins að því leyti sem þörf krefur til úrlausnar máli. Því er sleppt að gera grein fyrir mál sástæðum er liggja að baki fjárhæð bótakröfunnar. Samkvæmt 1. mgr. 130. gr. laga um meðferð einkamála ber stefnanda að greiða stefnda málskostnað sem þykir hæfileg ákveðinn 1.500.000 kr. Stefnandi er með gjafsókn í máli þessu, samanber gjafsóknarleyfi dags. 19. júní 2019. Allur kostnaður greiðist því úr ríkissjóði, þar með talin málflutningsþóknun lögmanns stefnanda, svo sem greinir í dómsorði. Við ákvörðun gjafsóknarkostnaðar verður að taka tillit til þess að við greiðslu sanngirnisbótanna hinn 23. jan úar sl. fékk lögmaðurinn greiddar 7.250.000 kr. í þóknun og við málsmeðferðina hjá endurupptökunefnd fékk lögmaðurinn greiddar 6.138.000 kr. Þetta er nefnt til að sýna að lögmaðurinn gjörþekkir málið og ætti það að kalla á minna vinnuframlag af hans hálfu í þessu máli. Sigrún Guðmundsdóttir héraðsdómari kveður upp dóm þennan Dómsorð: Stefndi, íslenska ríkið er sýknað af öllum kröfum stefnanda, Guðjóns Skarphéðinssonar. Stefnandi greiði stefnda, íslenska ríkinu, 1.500.000 krónur í málskostnað. Allur gjafsóknarkostnaður greiðist úr ríkissjóði, þ.m.t. málflutningsþóknun lögmanns stefnanda, Ragnars Aðalsteinssonar, 1.500.000 krónur 54